[012] lekcja dwunasta - czasowniki aktywne (część 1)
W lekcji siódmej poznaliśmy czasowniki stanu, które opisywały stan w jakim znajduje się podmiot, a dzisiaj zajmiemy się drugą grupą czasowników – czasownikami aktywnymi. Czyli będzie jakaś akcja. Wreszcie będzie coś się działo. Czasowniki aktywne potrzebują aktora, czyli wykonawcy czynności. I tak jak w jezyku polskim będzie to podmiot.
Koniugacja
Niestety koniugacja tych czasowników jest bardziej zróżnicowana niż czasowników stanu. Generalnie możemy te czasowniki podzielić na trzy klasy w zależności od rodzaju odmiany.
Klasa I.
| - | Liczba pojedyńcza | Liczba mnoga | ||
|---|---|---|---|---|
| 1. | wa- | 1 osoba | uŋ(k)—pi | 1 osoba |
| 2. | ya- | 2 osoba | ya—pi | 2 osoba |
| 3. | – | 3 osoba | -pi | 3 osoba |
| dual. | uŋ(k)- | liczba podwójna | ||
Klasa II.
| - | Liczba pojedyńcza | Liczba mnoga | ||
|---|---|---|---|---|
| 1. | bl- | 1 osoba | uŋ(k)—pi | 1 osoba |
| 2. | l- | 2 osoba | l—pi | 2 osoba |
| 3. | – | 3 osoba | -pi | 3 osoba |
| dual. | uŋ(k)- | liczba podwójna | ||
Klasa III.
| - | Liczba pojedyńcza | Liczba mnoga | ||
|---|---|---|---|---|
| 1. | m- | 1 osoba | uŋ(k)—pi | 1 osoba |
| 2. | n- | 2 osoba | n—pi | 2 osoba |
| 3. | – | 3 osoba | -pi | 3 osoba |
| dual. | uŋ(k)- | liczba podwójna | ||
I przykłady:
NuŋwÁŋ – pływać, ale też brać prysznic, kąpać się (wielka litera A to oczywiście A-ablaut)
| 1. | wanúŋwe | uŋnúŋwaŋpi |
| 2. | yanúŋwe | yanúŋwaŋpi |
| 3. | nuŋwé | nuŋwáŋpi |
| dual. | uŋnúŋwe |
Máni – iść, spacerować; być, żyć, egzystować
| 1. | mawáni | maúŋnipi |
| 2. | mayáni | mayánipi |
| 3. | máni | manípi |
| dual. | maúŋni |
Ečhíŋ – myśleć, zastanawiać się
| 1. | ečháŋmi | uŋkéčhiŋpi |
| 2. | ečháŋni | ečháŋnipi |
| 3. | ečhíŋ | ečhíŋpi |
| dual. | uŋkéčhiŋ |
ÍŋyaŋkA – biec, biegać
| 1. | waíŋmnaŋke | uŋkʼíŋyaŋkapi |
| 2. | yaíŋnaŋke | yaíŋnaŋkapi |
| 3. | íŋyaŋke | íŋyaŋkapi |
| dual. | uŋkʼíŋyaŋke |
ÍyotakA – siedzieć, siadać
| 1. | íblotake | uŋkíyotakapi |
| 2. | ílotake | ílotakapi |
| 3. | íyotake | íyotakapi |
| dual. | uŋkíyotake |
Yuhá – mieć
| 1. | bluhá | uŋyúhapi |
| 2. | luhá | luhápi |
| 3. | yuhá | yuhápi |
| dual. | uŋyúha |
ČhaŋnúŋpA – palić fajkę, palić papierosy; ten czasownik ma kilka odmian – współczesną i archaiczną:
| 1. | čhaŋnúŋwape / arch.: čhaŋnúŋmuŋpe, čhaŋmúŋmuŋpe | čhaŋnúŋkʼuŋpapi |
| 2. | čhanúŋnuŋpe | čhanúŋnuŋpapi |
| 3. | čhaŋnúŋpe | čhaŋnúŋpapi |
| dual. | čhaŋnúŋkʼuŋpe, čhaŋnúŋuŋkʼuŋpe |
Dialog
– Hau, šič’éši. – cześć, kuzynie.
– Haŋ, haŋkáši. Líla taŋyáŋ waŋčhíŋyaŋke. Taŋyáŋ yaúŋ hwo? – Cześć, kuzynko. Bardzo cieszę się, że cię widzę. Jak się masz?
– Matáŋyaŋ yeló. Níš tok? – Mam się dobrze. A ty?
– Líla taŋyáŋ waúŋ. – Mam się bardzo dobrze.
– Tóhaŋ yaglí hwo? – Kiedy wróciłaś (tu)?
– Ȟtálehaŋ lél waglí. – Wróciłam tutaj wczoraj.
– Tuktétaŋhaŋ yaglí hwo? – Skąd wróciłaś?
– Mnináblaska hetáŋhaŋ waglí. Kaká waŋglág waí. Waŋná káŋ čhaŋkhé waí. – Wróciłam z Nebraski. Pojechałam (tam) zobaczyć się z dziadkiem. Teraz jest stary, więc pojechałam (tam).
– Ták-tókȟanuŋ hwo?. – Co robisz?
– Náka muŋké éyaš, ináwažín. – Przed chwilą leżałam. Ale teraz wstałam.
– Ništíŋme hwo? Aŋpétu čháŋna tóhaŋni mištíŋme šni. Haŋhépi čháŋna mištíŋme. – Spałaś? Za dnia nigdy nie śpię. Śpię w nocy.
– Hiyá, mištíŋme šni ečé asníwakiye. – Nie, nie spałam, tylko odpoczywałam.
– Na níš, táku tókȟanuŋ he? Tókhiya yaí he? – A ty co robisz? Dokąd idziesz?
– Masʼóphiye ta blé. Lolʼópȟewatȟuŋ wačhíŋ. Lá yačhíŋ he? – Ja idę do sklepu. Chcę zrobić zakupy (spożywcze). Chcesz iść?
– Háŋ, čhaŋlwášteya mníŋ kte. Lowáčhiŋ čha mníŋ kte ȟčiŋ. Lé aŋpétu kiŋ naháŋȟčiŋ tákuni wáte šni. – Tak, chętnie pójdę. Jestem głodna dlatego z wielką ochotą pójdę (bardzo chcę iść). Nic jeszcze nie jadłam dzisiaj.
– Uŋyíŋ kte. – Idźmy tam oboje
– Híŋyaŋká ye! Íŋše tȟaŋkáble kte. – Chwileczkę! Muszę się tylko trochę przyszykować. (Tylko przyszykuję się).
– Ináȟni yo. – Pospiesz się.
– Thimá hiyú nitȟó. Íyotaka na mayápȟe ye. – Wejdź szybko do środka. Usiądź i poczekaj na mnie.
Słówka
| tóhaŋ | kiedy (o wydarzeniach, które się już wydarzyły) |
|---|---|
| glí | wrócić (tu) |
| kaká | dziadek (używane na południu; na północy mówi się lalá) |
| waŋglág | zobaczyć kogoś/coś czyjegoś |
| í | przybyć (tam), przyjść (tam), przyjechać (tam) |
| lél | tutaj |
| hél | tam |
| tuktétaŋhaŋ | skąd, z jakiego miejsca |
| Mnináblaska | Nebraska |
| hetáŋhaŋ | stamtąd |
| čhaŋkhé | i dlatego, z powodu, stąd, więc |
| ták-tókȟuŋ / táku tókȟuŋ | coś robić |
| nákA | właśnie, przed chwilą, teraz |
| éyaš | ale |
| aŋpétu | dzień |
| čháŋna | kiedy, kiedy tylko |
| tóhaŋni | nigdy |
| ečé | tylko |
| tókhiya | dokąd |
| masʼóphiye | sklep |
| ta | do |
| čhíŋ | chcieć |
| čhaŋlwášteya | z chęcią, chętnie |
| kte | czas przyszły |
| ȟčiŋ | bardzo |
| kte ȟčiŋ | bardzo chcieć/mieć ochotę/pragnąć coś zrobić |
| naháŋȟčiŋ | jeszcze |
| tákuni | nic |
| wáte | jem (coś) (od yútA) |
| híŋyaŋká | chwileczkę |
| Íŋše | tylko |
| thimá | do środka |
| yetȟó/nitȟó | oznacza tryb rozkazujący ale dodatkowo implikuje, że rozkaz ma być wykonany naprawdę szybko (męzczyźni/kobiety) |
| mayápȟe | ty czekasz na mnie (od czasownika apȟé) |
Omówienie dialogu
lél, hél…
lél, hél – tutaj, tam; odpowiada na pytanie tuktél? gdzie?, w jakim miejscu?. To są kolejne pary grupy wyrazów t- / l- / h-. Znacie już poprzednie:
tukté?, lé, hé – który?, to, tamto
tukténa?, léna, héna – które?, te, tamte
tókȟa?, léčha, héčha – być jakiego rodzaju?, być tego rodzaju, być tamtego rodzaju
tonákeča?, lenákeča, henákeča – w jakiej ilości?, tak dużo tego, tak dużo tamtego
Kaká waŋglág waí…
Zwróćcie uwagę na to zdanie: kaká waŋglág waí. dosł. dziadka zobaczyć poszłam-tam.
waŋglág jest formą skróconą od waŋglákA zobaczyć coś własnego; czasownik podstawowy to waŋyáŋkA widzieć coś.
Możemy przy pomocy tego czasownika oraz czasowników wyrażających ruch í iść (tam), hí iść (tu) utworzyć proste zdania np:
– Nitȟámaške waŋglág yaí he? – Czy poszłaś (tam) zobaczyć się ze swoją (twoją) przyjaciółką?
– Háŋ, mitȟámaške waŋglág waí na uŋnúŋwe. – Tak, poszłam (tam) zobaczyć się ze swoją (moją) przyjaciółką i pływałyśmy razem (obie, bo liczba podwójna).
mitȟámaške – to połączenie dwóch wyrazów mitȟáwa mój/a/e oraz mašké przyjacółka (kobiety); pamiętajcie, że mężczyzna nie może powiedzieć mašké. Mężczyzna może użyć zwrotu mój przyjaciel mitȟákȟola. Aby powiedzieć przyjaciel kobiety lub przyjaciółka mężczyzny musielibyśmy użyć innego nie rzeczownika ale czasownika. Ale o tym w innych lekcjach.
– Nitȟáŋhaŋši waŋglág yaí he? – Czy poszedłeś zobaczyć się ze swoim kuzynem?
– Háŋ, tȟaŋháŋši waŋglág waí na hoúŋkhuwa. – Tak, poszedłem zobaczyć się ze swoim kuzynem i łowiliśmy razem ryby.
Tutaj troszkę inaczej bo tȟaŋháŋši znaczy mój kuzyn a zatem nie potrzebujemy już dodawać mitȟáwa czy mitȟá-. Tak właśnie wygląda odmiana:
| tȟaŋháŋši | mój… |
| nitȟáŋhaŋši | twój… |
| tȟaŋháŋšitku | jego… |
a zatem:
Tomek tȟaŋháŋšitku waŋglág í. – Tomek poszedł (tam) zobaczyć się ze swoim (jego) kuzynem.
čhaŋkhé…
Historyczna chwila bo pojawia nam się po raz pierwszy zdanie złożone. čhaŋkhé znaczy i dlatego, a zatem i stosujemy w zdaniach, w których jedna czynność wynika z poprzedniej np:
Yakhí čhaŋkhé iyómakšiče. – Wróciłaś tam i dlatego byłem smutny.
Mačhúwita čhaŋkhé šiná očhóza waŋží wačhíŋ. – Jest mi zimno i dlatego chcę ciepły koc.
Uŋzóǧe tȟéča waŋžíni bluhá šni čhaŋkhé masʼóphiye ta blé. – Nie mam żadnych nowych spodni i dlatego idę do sklepu.
Waŋná wamátukȟa čhaŋkhé imúŋke/asníwakiye. – Teraz jestem zmęczony i dlatego idę spać/odpoczywam.
| khí (wakhí, uŋkhípi) | wrócić tam |
|---|---|
| waŋžíni | żaden, żadnego, żadnych |
| iyúŋkA (imúŋke, inúŋke, uŋkíyuŋkapi) | iść spać, położyć się |
Ták-tókȟanuŋ czy táku tókȟanuŋ?
Obie wersje sa dopuszczalne, wersja skrócona jeszcze częściej stosowana. W języku mówionym pewne zwroty ulegają skróceniu i stają się regułą.
éyaš… ale…
éyaš to spójnik, który pozwoli nam rozbudowywać zdania i tworzyć zdania złożone. éyaš może stać na początku zdania lub w środku.
Uŋyá wačhíŋ éyaš wamátukȟa. – Chciałbym iść z tobą ale jestem zmęczony.
Bardzo ciekawe zdanie bo uŋyá to liczba podwójna od czasownika yá iść (tam), a możemy to przetłumaczyć idę z tobą lub my dwoje idziemy.
Hayápi tȟaŋnígnila eyá bluhá éyaš ímatokȟa šni. – Mam stare ubrania ale nie przejmuję się tym.
Hayápi tȟektȟéča etáŋni bluhá šni éyaš ímatokȟa šni. – Nie mam nowych ubrań ale nie przejmuję się tym.
| etáŋni | żadnych (to samo co waŋžíni ale w l. mnogiej) |
|---|
Hablúžaža wačhíŋ éyaš owákihi šni. – Chciałbym zrobić pranie ale nie mogę.
Asníwakiya wačhíŋ éyaš owákihi šni. – Chciałbym odpocząć ale nie mogę.
Wíŋyaŋ kiŋ hé wašté éyaš wíŋyaŋ kiŋ hé kȟó wašté. – Tamta kobieta jest ładna ale tamta kobieta też jest ładna. hmm.. trudny wybór.
čháŋna
Aŋpétu čháŋna… – Za dnia/w dzień/w ciągu dnia
Haŋhépi čháŋna… – W nocy/w ciągu nocy/nocą
Aŋpéčhokaya čháŋna… – kiedy jest popołudnie/popołudniami
Haŋčókayaŋ čháŋna… – kiedy jest północ/w środku nocy
Wíčhokaŋ čháŋna… – w południe
Ȟtayétu čháŋna… – wieczorem/wieczorami
Możemy też čháŋna postawić nie tylko za określeniami czasu ale za całym zwrotem np:
Yaglí čháŋna… – Wtedy kiedy wracasz (tu)..
Ništíŋme čháŋna… – Kiedy śpisz…
Igmú waŋ sápa čha waŋbláke čháŋna… – Kiedy/Jak widzę czarnego kota…
Poćwiczcie budując proste zdania z różnymi innymi czasownikami np:
Híŋhaŋni čháŋna hiwákpažaža. – Rano myję zęby.
Możecie też zajrzeć na youtube: daily routine
ečé
Ečé znaczy tylko, czasem znaczy zawsze lub nic oprócz, a czasem nawet ciągle, nieustannie. Przestudiujcie przykłady:
Čhuwígnaka sapsápa eyá bluhá. – Mam czarne sukienki.
Čhuwígnaka sapsápa eyá ečé bluhá. – Mam tylko czarne sukienki. Nic innego nie mam.
Ečé ičháǧe. – On ciągle rośnie., On nic innego nie robi tylko rośnie.
Wašíčuya šni ečé Lakȟólʼiya. – Nie mówi po angielsku tylko w Lakota.
Lowáŋpi ečé ečhúŋ. – Nic innego nie robi tylko śpiewa. a dosłownie Śpiewanie tylko robi. (-pi tworzy nam z czasownika lowáŋ rzeczownik śpiewanie, tak samo jak z czasownika thí mieszkać; thípi mieszkanie, czyli dom.)
Sufiks “-ta”
Sufiks -ta dołączany jest do rzeczowników i znaczy w, na, do. Skoro to jest sufiks, więc “skleja” się z rzeczownikiem i pisany jest łącznie. Jednak można spotkać formy pisania tego sufiksu rozłącznie. Ja w tekście również stosuję rozdzielną pisownię ale tylko dlatego by łatwiej było by zwrócić na niego uwagę.
Masʼóphiyeta blé. – Idę do sklepu.
| masʼóphiye | sklep |
|---|---|
| yÁ | idę (tam) |
a tak wygląda koniugacja czasownika yÁ (zwróćcie uwagę na A-ablaut):
| 1. | blé | uŋyáŋpi |
| 2. | lé | lápi |
| 3. | yé | yápi |
| dual. | uŋyé | |
Ale wróćmy do samego sufiksu. W przypadku rzeczowników jednosylabowych sufiks -ta zmienia się w -yata jeśli ten kończy się samogłoską. Gramatycznie rzeczownik z dodanym sufiksem staje się przysłówkiem miejsca.
mni-yáta – w/na wodzie, babcia muzyka Kevina Locke nazywała się właśnie Mniyáta Ožáŋžaŋ Wiŋ, czyli Światło na wodzie.
maȟpíya-ta – na niebie
čhaŋ-yáta – w lesie
Podobnie jest na przykład w języku fińskim. Talo – dom; talossa – w domu.
Konstrukcja z wačhíŋ – chcieć coś robić
W dialogu pojawiły się dwa fantastyczne zdania:
1. Lolʼópȟewatȟuŋ wačhíŋ. – Chcę zrobić zakupy (spożywcze).
2. Lá yačhíŋ he? – Czy chcesz iść?
W języku Lakota nie ma bezokolicznika. Czynność wyrażana przez czasownik jest zawsze osobowa. Po polsku możemy użyć i bezokolicznika i formy osobowej:
Chcę coś zrobić.
Chcę abym coś zrobił.
W Lakota oba czasowniki są w formie osobowej i inaczej niż w języku polskim kolejność czasowników jest odwrócona.
| Walówaŋ | wačhíŋ. | Chcę śpiewać. |
| śpiewam | chcę | |
|---|---|---|
| waíŋmnaŋke | wačhíŋ. | Chcę biegać. |
| biegam | chcę |
Czasowniki mogą być oczywiście w różnych formach osobowych:
| uŋkʼíŋyaŋka | wačhíŋ. | Chcę z tobą biegać. / Chcę abyśmy oboje/obydwoje biegali. |
| my oboje biegamy | chcę | |
|---|---|---|
| yanúŋwaŋpi | wačhíŋ. | Chcę byście się kąpali. |
| wy się kąpiecie | chcę |
čha – i dlatego
čha – a zatem, w skutek tego, i dlatego, w rezultacie, stąd, odtąd
Lowáčhiŋ čha mníŋ kte ȟčiŋ. – Jestem głodna dlatego z wielką ochotą pójdę (bardzo chcę iść).
Spójnik bardzo podobny do wspomnianego wyżej čhaŋkhé. Różnicy większej między tymi spójnikami nie ma. Spójnik ten może też stać na początku zdania.
Čha išnála waúŋ. – No i zostałem sam.
Maǧážu čha maúŋnipi šni. – Padał deszcz w skutek czego nie poszliśmy na spacer.
ktA – czas przyszły
Jeszcze raz przyjrzymy się zdaniu wymienionemu wyżej, bo pojawiła się w nim konstrukcja czasu przyszłego.
Lowáčhiŋ čha mníŋ kte ȟčiŋ. – Jestem głodna dlatego z wielką ochotą pójdę (bardzo chcę iść).
ktA – jest enklityką która tworzy czas przyszły. Zapamiętajcie, że ta enklityka wymusza zmianę A-ablaut na -iŋ.
Czasownik yÁ (A-ablaut):
| Czas teraźniejszy i przeszły | Czas przyszły | |||
|---|---|---|---|---|
| 1. | blé | uŋyáŋpi | mníŋ kte | uŋyáŋpi kte |
| 2. | lé | lápi | níŋ kte | lápi kte |
| 3. | yé | yápi | yíŋ kte | yápi kte |
| dual. | uŋyé | uŋyíŋ kte | ||
Asníwakiyiŋ kta wačhíŋ. – Chcę odpocząć.
Asníwakiya wačhíŋ. – Chcę odpoczywać.
Híŋhaŋni kiŋ masʼóphiyeta mníŋ kte. – Jutro pójdę do sklepu.
Híŋhaŋni kiŋ otȟúŋwaheta uŋyíŋ kta yačhíŋ he? – Czy chcesz jutro iść ze mną do miasta?.
| asníkiyA | odpoczywać |
|---|---|
| híŋhaŋni kiŋ | jutro |
| otȟúŋwahe | miasto |
Jeśli zdanie jest przeczące, przeczenie stawia się po enklityce ktA
Mníŋ kte šni. – Nie pójdę (tam).
Zobaczcie co mówi Dziesięć Niedźwiedzi w filmie “Tańczący z Wilkami”: Mníŋ kte šni yeló. Níŋ kte ló.
kte ȟčiŋ
ȟčiŋ jest enklityką i wartościuje określane rzeczowniki lub całe frazy. Jednym słowem jeśli w zdaniu pojawia się ȟčiŋ to zdanie to w tłumaczeniu należy “podkręcić”.
Líla ȟčiŋ owákaȟniǧe šni. – W ogóle tego nie rozumiem.
| líla | bardzo |
|---|---|
| okáȟniǧA | rozumieć |
Ale my się zajmiemy połączeniem dwóch enklityk ktA i ȟčiŋ. kte ȟčiŋ znaczy pragnąć (coś zrobić), mieć wielką ochotę (coś zrobić)
Mníŋ kte ȟčiŋ. – Z wielką ochotą pójdę (tam).
Yaíŋnaŋkiŋ kte ȟčiŋ. – Ty to nic tylko byś biegał.
Híŋhaŋni kiŋ masʼóphiyeta uŋyáŋpi kte ȟčiŋ. – Naprawdę chcemy iść jutro do sklepu.
tákuni
Zajmijmy się teraz tym zdaniem:
Lé aŋpétu kiŋ naháŋȟčiŋ tákuni wáte šni. – Nic jeszcze nie jadłam dzisiaj.
Zwróćcie uwagę na prawidłową kolejność poszczególnych wyrazów w zdaniu. Najpierw określenie czasu, potem podmiot, na końcu czasownik i enklityki.
Jeśli táku znaczy co, to tákuni pojawia się w zdaniach z przeczeniem i wówczas znaczy nic.
Táku yáta he? – Co jesz/jadłeś?
Tákuni wáte šni. – Nic nie jadłem.
Íŋše
Íŋše tȟaŋkáble kte. – Przyszykuję się tylko.
Íŋše – tylko, ledwie, po prostu, wyłącznie, używamy wówczas, kiedy chcemy pomniejszyć ważność wspomnianej czynności lub gdy robimy coś nie na poważnie lub dla zabawy. Np w zdaniu: “ale ja tylko byłem na piwie z kolegami”.
Dlatego w powyższym zdaniu pojawia się íŋše, w znaczeniu ja nic poważnego nie robię, tylko przyszykuję się (to nie będzie trwało długo).
tȟaŋkáyA – to też ciekawy czasownik. Znaczy skorzystać z łazienki (by wyjść na zewnątrz).
Tryb rozkazujący – yo/ye, po/pe
Tryb rozkazujący tworzymy bardzo prosto.
dla liczby pojedyńczej: czasownik w 3 osobie l. poj. + yo/ye
dla liczby mnogiej: czasownik w 3 osobie l. poj. + po/pe
yo – to jest forma używana przez mężczyzn; ye – przez kobiety i analogicznie po/pe.
Íyotaka yo/ye! – Siadaj!
Inážiŋ yo/ye! – Wstań!
Anáǧoptaŋ yo/ye! – Słuchaj!
Ináȟni yo/ye! – Pośpiesz się!
Olé yo/ye! – Szukaj!
IštógmuzA yo/ye! – Zamknij oczy!
Kiktá yo/ye! – Wstawaj!
Jeśli czasownik kończy się na -o, -u lub -uŋ wówczas stosujemy formy wo/we
Lol’ópȟetȟuŋ wo/we! – Zrób zakupy!
Héčhuŋ wo/we! – Zrób to!
Ú wo/we! – Chodź (tu)!
Wówaši ečhúŋ wo/we! – Pracuj!
Analogicznie polecenia wydawane dla kilku osób, a zatem liczba mnoga:
Íyotaka po/pe! – Siadajcie!
Inážiŋ po/pe! – Wstańcie!
Ú po/pe! – Chodźcie (tu)!; ú znaczy iść (tu), być w drodze (tutaj)
Posłuchajcie co mówi Wierzgający Ptak w filmie “Tańczący z Wilkami”: Iyáya po!
Iyáya po/pe! – Idźcie stąd!/Już was tu nie ma! – iyáya znaczy zaczynać iść stąd
Jeśli chcemy dodać przeczenie, dodajemy je przed enklityką _________ šni yo/ye! dla liczby mnogiej ________-pi šni yo/ye!
Héčhuŋ šni yo/ye! – Nie rób tego!
Wačhí enákiye šni yo/ye! – Nie przestawaj tańczyć! Tu akurat ciekawa konstrukcja dwóch czasowników. Wačhí enákiye šni – On/ona nie przestaje tańczyć.
Hmm… moja bliska przyjaciółka ma właśnie taką naturę, że tańczy do wszystkiego co tylko gra… i jeślibym dawał jej indiańskie imię to właśnie takie: Wačhí Enákiye Šni Wiŋ – Ta-która-nie-przestaje-tańczyć /pozdrawiam Cię :)
Ítokȟa šni yo/ye! – Nie martw się!
Inážiŋpi šni yo/ye! – Nie wstawajcie!
Psíčapi šni yo/ye! – Nie skaczcie! lub:
Psíča enákiya po/pe! – Przestańcie skakać!
Lista czasowników jest poniżej, więc poćwiczcie sobie.
Tryb rozkazujący ale trochę inny – yetȟó/nitȟó
To jest dosyć ciekawa enklityka, która tworzy również tryb rozkazujący, ale dodatkowo mówi nam, że rozkaz lub polecenie ma być wykonany szybko. W języku polskim nie ma odpowiednika a w tłumaczeniu można dodać np: “no już już już…”, “dawaj, dawaj, dawaj…”, “no szybciutko”…
Hmm.. ciekawe… jak patrzę na powyższe przykłady to widać, że w języku polskim reduplikacja służy do pośpieszenia akcji, ożywienia akcji, a w języku lakota do wyrażenia liczby mnogiej lub wielorakości. Kiedy uczymy się obcych języków to właśnie mimochodem poznajemy też sposób postrzegania świata przez ludzi posługujących się tym jezykiem. Warto zwrócić uwagę właśnie na takie zależności. Jedni mówią, że ucząc się języka obcego, zyskujemy drugą duszę.
Nuŋwáŋpi yetȟó. – No, dzieciaczki, wykąpcie się szybciutko!
Kiktá yetȟó/nitȟó. – Wstawaj, wstawaj…
Czasowniki nieprzechodnie
W tej lekcji głównie mieliśmy do czynienia z czasownikami nieprzechodnimi (intrasitive) czyli takimi, które potrzebują tylko wykonawcy czynności, nie potrzebują dopełnienia. W języku lakota różnica pomiędzy czasownikami nieprzechodnimi a przechodnimi jest istotniejsza niż w języku polskim. Możemy przecież powiedzieć kupuję chleb, oraz po prostu kupuję (wykonuję czynność kupowania). W języku lakota w takich przypadkach będziemy mieli do czynienia z różnymi czasownikami np:
- śpiewam (sobie) – lowáŋ
- śpiewam piosenkę – olówan waŋ awáhiyaye.
W jezyku lakota czasowniki, które wymagają dopełnienia (przechodnie) nie mogą być użyte bez dopełnienia – tak samo jak czasowniki, które nie potrzebują dopełnienia (nieprzechodnie) nie mogą być użyte z dopełnieniem. To jest bardzo ważna zasada, bo w obu przypadkach będziemy musieli użyć innego czasownika.
Poniżej lista czasowników, których warto się nauczyć i poćwiczyć samemu układając proste zdania. W nawiasach podaję 1 osobę liczby pojedyńczej i 1 osobę liczby mnogiej – to wystarczy by utworzyć samemu całą odmianę. Na liście poniżej znajdują się tylko czasowniki nieprzechodnie:
| asníkiyA (asníwakiye, asníuŋkiyapi) | odpoczywać, relaksować się, mieć wakacje |
|---|---|
| čhethí (čhewáthi, čheúŋthipi) | rozpalić ogień |
| čhéyA (wačhéye, uŋčhéyapi) | płakać |
| enákiyA (enáwakiye, enáuŋkiyapi) | przestać (coś robić), zaniechać, zakończyć |
| hokhúwa (howákhuwa, hoúŋkhuwapi) | łowić ryby, łapać ryby |
| hótȟaŋiŋ (hómatȟaŋiŋ, hóuŋtȟaŋiŋpi) | mówić, wygłaszać opinie |
| howáyA (wahówaye, uŋhówayapi) | krzyczeć (z bólu), skowyczeć, miauczeć |
| ȟpáyA (waȟpáye, uŋȟpáyapi) | położyć się, kłaść |
| ȟtawóhAŋ (ȟtawówahe, ȟtawóuŋhaŋpi) | przygotowywać kolację, robić obiad |
| íčhimani (íčhimawani, íčhimauŋnipi) | podróżować, odwiedzać |
| iglákA (iwáglake, uŋkíglakapi) | zwinąć obóz i ruszyć, podróżować z rodziną, przeprowadzić się, migrować, zmienić miejsce pobytu |
| iháŋblA (iwáhaŋble, uŋkíhaŋblapi) | śnić, mieć sen lub wizję |
| iȟá (iwáȟa, uŋkíȟapi) | uśmiechać się, śmiać się |
| iȟátʼA (iwáȟatʼe, uŋkíȟatʼapi) | śmiać się głośno, pękać ze śmiechu, umierać ze śmiechu |
| ináȟmA (ináwaȟme, uŋkínaȟmapi) | ukryć się, skrywać się |
| ináȟni (ináwaȟni, ináuŋȟnipi) | śpieszyć się |
| inápȟA (ináwapȟe, ináuŋpȟapi) | wyjść, wynurzyć się (z wody), ukazać się, wyjśc (z lasu) |
| inážiŋ (ináwažiŋ, ináuŋžiŋpi) | stanąć, wstać, zatrzymać się |
| iníla úŋ (iníla waúŋ, iníla uŋkʼúŋpi) | być cichą osobą, małomównym być |
| íŋyaŋkA (waíŋmnaŋke, yaíŋnaŋke, uŋkʼíŋyaŋkapi) | biec, biegać |
| ištákakpaŋ (istáwakakpaŋ, istáuŋkakpaŋpi) | mrugać, mrugnąć okiem |
| ištíŋmA (mištíŋme, ništíŋme, uŋkíštiŋmapi) | spać, położyć się spać |
| ištógmuzA (ištówagmuze, ištóuŋgmuzapi) | zamknąć oczy |
| iyÁ (iwáye, iyáye, uŋkíyapi) | mówić, mówić w języku |
| íyotakA (íblotake, ílotake, uŋkíyotakapi) | usiąść, wylądować (o samolocie) |
| kawíŋǧA (wakáwiŋǧe, uŋkáwiŋǧapi) | obrócić się, zawrócić, obrócić się i wrócić, wracać (tą samą drogą) |
| kéčhíŋ (kečháŋmi (kéčhaŋmi), kečháŋni (kéčhaŋni), keúŋkečhiŋpi (kúŋkečhiŋpi) | myśleć tak |
| khiíŋyaŋkA (khiwáimnaŋke, khiyáiŋnaŋke, uŋkhí’nyaŋkapi) | ścigać się |
| kȟaŋsúkhute (kȟaŋsúwakhute, kȟaŋsúuŋkhutepi) | grać w karty |
| kiktá (wékta, yétka, uŋkíktapi) | budzić się, wstać (z leżenia) |
| kiŋyÁŋ (wakíŋye, uŋkíŋyaŋpi) | latać, fruwać |
| LakȟólʼiyA (Lakȟólʼiwaye, Lakȟólʼuŋkiyapi) | mówić po Lakota |
| léčhuŋ (léčhamuŋ, léčhanuŋ, léčhuŋkʼuŋpi) | robić to |
| lepčA | myślałem tak, myślę tak |
| ločhíŋ (lowáčhiŋ, loúŋčhiŋpi) | być głodnym |
| lol’ópȟetȟuŋ (lolʼópȟewatȟuŋ, lolʼópȟeuŋtȟuŋpi) | robić zakupy (spożywcze) |
| lowáŋ (walówaŋ, uŋlówaŋpi) | śpiewać |
| máni (mawáni, maúŋnipi) | spacerować, iść |
| masʼápȟa (masʼáwapȟe, masʼáuŋpȟapi) | telefonować |
| nagwákA (nawágwake, naúŋgwakapi) | wykopać, wierzgać |
| napȟÁ (nawápȟe, naúŋpȟapi) | uciekać |
| nawízi (nawáwizi, naúŋwizipi) | być zazdrosnym, zazdrościć |
| nážiŋ (nawážiŋ, naúŋžiŋpi) | stać, egzystować |
| niyÁ (waníye, uŋníyapi) | oddychać |
| núni (wanúni, uŋnúnipi) | zgubić się |
| nuŋwÁŋ (wanúŋwe, yanúŋwe, uŋnúŋwaŋpi) | pływać, kąpać się, brać prysznic |
| okíhi (owákihi, oyákihi, uŋkóhipi) | być w stanie, móc |
| páŋ (wapáŋ, uŋpáŋpi) | krzyczeć |
| patȟákA | zrobić sobie krótką przerwę, zatrzymać się na krótko, pauzować, zatrzymać się w drodze |
| psíčA (wapsíče, uŋpsíčapi) | skakać |
| pšá (wapšá, uŋpšápi) | kichać |
| slohÁŋ (waslóhe, uŋslóhapi) | czołgać się, skradać się |
| škáŋ (waškáŋ, uŋškáŋpi) | ruszać się, zmienić miejsce, działać |
| škátA (waškáte, uŋškátapi) | bawić się |
| šuŋkʼákaŋyaŋkA (šuŋkʼákaŋmaŋke, šuŋkʼákaŋuŋyaŋkapi) | jechac na koniu |
| thí (wathí, uŋthípi) | mieszkać |
| táku tókȟuŋ (táku tókȟamuŋ, tókȟanuŋ, tókȟuŋkʼuŋpi/tókȟunuŋkʼuŋpi) | robić coś |
| tȟaŋkáyA (tȟaŋkáble, tȟaŋkáuŋyaŋpi) | użyć łazienki (lit” by wyjść na zewnątrz) |
| tȟawíčutȟuŋ (tȟawíčuwatȟuŋ, tȟawíčuuŋtȟuŋpi) | ożenić się, mieć żonę |
| tȟogʼíyA (tȟogʼíwaye, tȟogʼúŋkiyapi) | mówić w obcym języku) |
| tókhel iyáyA (tókhel ibláble, uŋkíyayapi) | zniknąć, iść gdzieś, zgubić się |
| tuŋwÁŋ (watúŋwe, yatúŋwe, uŋtúŋwapi) | otworzyć oczy, mieć otwarte oczy, widzieć, być w stanie widzieć |
| úŋ (waúŋ, yaúŋ, uŋkʼúŋpi) | żyć, egzystować, być |
| wačhí (wawáčhi, waúŋčhipi) | tańczyć |
| wačhíŋkȟo (wačhíŋwakȟo, wačhínuŋkȟopi) | dąsać się, nie mieć humoru |
| wačhíŋtȟuŋ šni (wačhíŋwatȟuŋ šni, wačhínuŋtȟuŋpi šni) | nie mieć sensu, nie myśleć sensownie, być głupim, być idiotą |
| wákhita (wáwakhita, wáuŋkhitapi) | rozglądać się za rzeczami/ludźmi |
| wákhiyA (wáwakhiye, wáuŋkhiyapi) | mówić, przemawiać, dyskutować |
| wanáȟʼuŋ (wanáwaȟʼuŋ, wanáuŋȟʼuŋpi) | słyszeć rzeczy/ludzi; być posłusznym |
| wawáŋyaŋkA (wawáŋblake, wawáŋuŋyaŋkapi) | widzieć, obserwować, być obserwatorem, postrzegać |
| wayátkAŋ (wablátke, walátke, waúŋyatkaŋpi) | pić |
| wayáwa (wabláwa, waláwa, waúŋyawapi) | czytać, studiować, chodzić do szkoły |
| wičákȟA (wičáwakȟe, wičáuŋkȟapi) | mówić prawdę, mieć rację |
| wíyukčaŋ (wíblukčaŋ, wíuŋyukčaŋpi) | myśleć, mieć opinie, sądzić, zastanawiać się |
| wíyuškiŋ (wíbluškiŋ, wíuŋyuškiŋpi) | być szczęśliwym, być wesołym |
| wóhAŋ (wówahe, wóuŋhaŋpi) | gotować, przygotowywać mięso na ucztę |
| wópȟetȟuŋ (wópȟewatȟuŋ, wópȟeuŋtȟuŋpi) | kupować, robić zakupy |
| wóšpi (wówašpi (wablúšpi), wóyašpi (walúšpi), wóuŋšpipi (uŋwóšpipi)) | podnosić, zbierać |
| wótA (wawáte, wayáte, wóte, waúŋyutapi) | jeść |
| wówa (wówawa, wóyawa, wóuŋwapi) | pisać, być w stanie pisać, być piśmiennym, rysować, malować |
| wówaši ečhúŋ (ečhámuŋ, ečhúŋkʼuŋpi) | pracować, wykonywać pracę, być zatrudnionym, mieć pracę |
| wóyakA (wóblake, wóuŋyakapi) | mówić, opowiadać, deklarować, przemawiać |
| yaŋkÁ (maŋké (maké), naŋké (naké), uŋyaŋkapi) | siadać |
| yuǧátA (bluǧáte, uŋyúǧatapi) | podnosić rękę, głosować, przysięgać (w sądzie) |
| yuǧó (bluǧó, uŋyúǧopi) | być zmęczonym, wykończonym, padać ze zmęczenia |
| yukȟáŋ (blukȟáŋ, uŋyúkȟaŋpi) | robić miejsce |
| yuŋkÁ (muŋké, nuŋké, uŋyúŋkapi) | leżeć |
| žižílowaŋ (žižíwalowaŋ, žižíuŋlowaŋpi) | gwizdać cicho, śpiewać cichutko, mruczeć, … melodie |
Pytania “Kiedy _______ ?” – tóhaŋ
Tóhaŋ wayáta he? – Kiedy jadłeś?
Híŋhaŋni wawáte. – Dziś rano jadłem.
Tóhaŋ wópȟeyatȟuŋ he? – Kiedy robiłeś zakupy?
Aŋpétu Tȟokáheya héhaŋ wópȟewatȟuŋ. – W poniedziałek robiłem zakupy.
Tóhaŋ wačhíŋyakȟo he? – Kiedy nie miałaś humoru? / Kiedy strzeliłaś focha? :)
Maǧážu héhaŋ wačhíŋyakȟo. – Jak padał deszcz nie miałam humoru. / dosł. Padał deszcz to wtedy nie miałam humoru.
Tóhaŋ hokhúwa enáyakiya he? – Kiedy przestałeś łowić ryby?
Wáhiŋhé héhaŋ hokhúwa enáwakiye. – Przestałem łowić ryby kiedy spadł śnieg.
Tóhaŋ čhaŋnúŋpa enáyakiya he? – Kiedy przestałeś palić papierosy?
Hékta waníyetu kʼuŋ héhaŋ enáwakiye. – Przestałem palić od zeszłej zimy.
Hékta okó k’uŋ héhaŋ šúŋka kičhí waíŋmnaŋke. – Biegałem z psem w zeszłym tygodniu.
Jak widzicie wyżej na pytanie zaczynające się od tóhaŋ kiedy możemy opowiedzieć stosując okolicznik czasu (híŋhaŋni, haŋhépi, ȟtayétu rano, w nocy, wieczorem) lub konstrukcję z héhaŋ wtedy. Héhaŋ można połączyć z rzeczownikiem (np: we wtorek, środę) lub z czasownikiem (np: jak padał deszcz, jak wiał wiatr), lub nawet z całym zdaniem (np: wtedy kiedy ty przyszedłeś).
Tóhaŋ dotyczy wydarzeń, które już minęły, więc czynność będzie wyrażana w czasie przeszłym.
| Aŋpétu Tȟokáheya | poniedziałek |
|---|---|
| héhaŋ | wtedy |
| maǧážu | pada deszcz |
| wáhiŋhé | pada śnieg |
| hékta | zeszły, miniony |
| okó | tydzień |
| kičhí | razem z |
Pytania “Skąd __________ ?” – tuktétaŋhaŋ
Tuktétaŋhaŋ yaglí hwo? – Skąd wracasz?
Karkonosze hetáŋhaŋ waglí. – Wracam z Karkonoszy. (taki polski akcent :) )
Tuktétaŋhaŋ może być też czasownikiem i znaczyć może być skądś. A w odpowiedzi używamy hetáŋhaŋ – być stamtąd lub letáŋhaŋ – być stąd.
| 1. | tuktémataŋhaŋ | tuktéuŋtaŋhaŋpi |
| 2. | tukténitaŋhaŋ | tukténitaŋhaŋpi |
| 3. | tuktétaŋhaŋ | tuktétaŋhaŋpi |
| dual. | tuktéuŋtaŋhaŋ |
| 1. | hetmátaŋhaŋ | heúŋtaŋhaŋpi |
| 2. | henítaŋhaŋ | henítaŋhaŋpi |
| 3. | hetáŋhaŋ | hetáŋhaŋpi |
| dual. | heúŋtaŋhaŋ |
Tukténitaŋhaŋ he? – Skąd pochodzisz?
Poland hetmátaŋhaŋ. – Pochodzę z Polski.
– Tuktétaŋhaŋ yaglí hwo? – Skąd wróciłeś?
– Mnináblaska hetáŋhaŋ waglí. – Wróciłem z Nebraski.
Mnikȟówožu thípi kiŋ hetáŋhaŋ wičháša kiŋ hé. – Tamten człowiek pochodzi z (plemienia) Mnicoujou.
Yaglí hetáŋhaŋ iyókiphiya waúŋ. – Jestem szczęśliwa odkiedy wróciłeś (tu).
| iyókiphiya | szczęśliwy, zadowolony |
|---|---|
| Mnikȟówožu | Mnicoujou (jedno z siedmiu plemion lakockich) |
I tak samo hetáŋhaŋ może łączyć się zarówno z innym czasownikiem, rzeczownikiem lub nawet z innym zdaniem (np: Mnikȟówožu thípi kiŋ hetáŋhaŋ… tam gdzie mieszkają Mnicoujuou… a właściwie stamtąd, gdzie….
Wazíškeča óta ičháǧe kiŋ hetáŋhaŋ… – Stamtąd, gdzie rośnie dużo poziomek.
| wazíškeča | poziomka |
|---|---|
| óta | dużo |
| ičháǧA (imáčhaǧe, iníčhaǧe, uŋkíčhaǧapi) | rosnąć |
… czy wszystko jasne?
To może praca domowa:
- Czy Ania poszła (tam) zobaczyć się ze swoją kuzynką?
- Tak, Ania poszła (tam) zobaczyć się ze swoją kuzynką.
- Czy Jurek poszedł (tam) zobaczyć się ze swoją kuzynką?
- Nie, Jurek nie poszedł tam zobaczyć się ze swoją kuzynką.
- Co robi ten kot?
- Ten kot jest głodny i dlatego miałczy. (ločhíŋ, howáya)
- Chciałbym iść z tobą ale jesteś kłamcą. (yá, wačhíŋ, ówakȟáŋkȟaŋ)
- Wieczorem biegam. (íŋyaŋka)
- Kiedy/Jak kichasz, zamykaj oczy. (pšá, ištógmuza)
- Kiedy jest południe ty tylko śpisz (nic innego nie robisz tylko śpisz). (ištíŋma)
- Chcemy iść do sklepu. (yá, wačhíŋ)