[013] Lekcja trzynasta - Rodzina

Thiwáhe mitȟáwa kiŋ – Moja rodzina

W poprzedniej lekcji pojawiło się zdanie kaká waŋglág waí. poszedłem (tam) by zobaczyć się ze swoim dziadkiem zatem dzisiaj przedstawię wam całą rodzinę.

A rodzina (thiwáhe) Indian lakota jest nieco szerzej pojmowana niż nasze pojęcie rodziny. Thiwáhe jest właśnie bliższe naszemu pojęciu rodziny, oznacza właściwie bliższą rodzinę. Ale dla Indian Lakota najważniejsza jest thiyóšpaye – (rodzina plus dalsza rodzina), może też oznaczać klan, plemię.

Indianie Lakota tworzyli wspólnoty z bardzo bliskimi relacjami pomiędzy ich członkami. Do tego stopnia, że mamami były również siostry mamy (biologicznej mamy), tak samo jak i ojcami byli bracia taty (biologicznego taty). I tak samo dzieci wszystkich mam (czyli i biologicznej mamy i ich sióstr) oraz ojców wychowywane były jako wspólne rodzeństwo. Każdy członek takiej thiyóšpaye miał swoje miejsce i do każdego członka zwracano się odpowiednim terminem.

Ale zacznijmy od najważniejszych osób w thiyóšpaye: dziadka i babci.

Dziadek i babcia

Tȟuŋkášila – dziadek
Uŋčí – babcia

Niektórzy terminu uŋčí używają dla babci ze strony mamy; ze strony taty używają terminu kȟuŋší. Ale ogólnie stosowany jest termin uŋčí. To już jest raczej rzadko spotykane rozróżnienie, tak jak u nas z terminami wujek / stryjek.
Tȟuŋkášila – jest terminem formalnym; potocznie używa się terminów kaká (na południu) oraz lalá (na północy).

Tȟuŋkášila ma jeszcze dwa inne znaczenia. Jedno jest związane z religią katolicką, co pominę milczeniem, ponieważ obce naleciałości szalenie psują język. A nie ma to jak wejść z butami w czyjąś kulturę. Trzecie znaczenie to Prezydent USA.

Rodzice, czyli mama i tata

Iná – mama (dawniej używano też terminu mamá)
Até – tata (dzieci mówiły też pȟapá – tatuś – ale ten termin jest już dzisiaj archaiczny)

Siostry mamy były też określane iná číkʼala lub inála – po naszemu ciocia; bracia taty natomiast to atéla lub po prostu até po naszemu: stryj/wujek

Rodzice zwracali się do siebie w różny sposób:

1)
mihíŋgna kiŋ – mój mąż
mitȟáwiču kiŋ – moja żona

2)
mahásaŋni kiŋ – moja druga skóra – ten zwrot ujawnia bliskość między dwiema osobami. To pełne czułości i szacunku określenie.

3)
wičáȟča – mąż, prawdziwy mężczyzna hmmm.. trochę to tłumaczenie mi nie leży więc może tak: poważny mężczyzna, pan domu
winúȟča – żona, prawdziwa kobieta tutaj też, więc może tak: pani domu

Te dwa terminy oznaczają, że ten mężczyzna lub ta kobieta żyje robiąc to, co robi prawdziwa kobieta i mężczyna. Czyli jednym słowem robią to wszystko, co powinni robić dorośli w życiu. Tłumacząc na polski po prostu mąż, żona tracimy niestety cały bagaż znaczeń.

4)
wičháša mitȟáwa kiŋ – mój mąż/mężczyzna, małżonek
wíŋyaŋ mitȟáwa kiŋ – moja żona/kobieta, małżonka

Są to zwroty raczej formalne, można je mniej więcej przetłumaczyć jako małżonek, małżonka, podczas gdy wičáȟča i winúȟča są już mniej oficjalne.

Kiedy mężczyzna chce się ożenić, mówi: tȟawíčuwatȟuŋ kte ló – chcę się ożenić ożenię się.
A kiedy kobieta chce wyjść za mąż, mówi: hiŋgnáwatȟuŋ kte kštó – chcę wyjść za mąż, a dosłownię wyjdę za mąż.

Wičhówe – Rodzeństwo

Termin wičhówe oznacza rodzeństwo, czyli brata lub siostrę, którzy mają przynajmniej wspólnego ojca lub matkę.

Na powyższym obrazku – zakładając, że jesteśmy dziewczynką – nasze rodzeństwo. Jak widać terminy są różne w zależności czy ktoś jest starszą czy młodszą siostrą lub bratem.

A teraz sytuacja odwrotna – jesteśmy chłopcem.

Podsumowanie

Ciocie i wujkowie

tȟuŋwíŋ – ciocia (siostry ojca)
lekší – wujek (bracia matki lub kuzyni ze strony matki)

Ciocie i wujkowie nie spokrewnieni więzami krwi:
tȟuŋwíŋla – ciocia (żony braci mamy lub ojca)
lekšíla – wujek np.: mąż siostry ojca lub mąż kuzynki

Dzieci

Wakȟáŋheža – dziecko, dzieci (w języku mówionym wymawiane jako wakȟáŋyeža). Wakȟáŋ – znaczy być obdarzonym duchową mocą lub oznacza coś co jest magiczne, duchowe i niestety kolejny obcy wtręt święte.

Indianie wierzyli, że we wszystkim drzemie ukryta, tajemnicza moc. We wszystkim drzemie Wielki Duch Wakȟáŋ Tȟáŋka, wszystko przepełnione jest jego energią. Dzieci dla Lakotów musiały być ucieleśnieniem właśnie takiej magicznej mocy, skoro określano je terminem wakȟáŋheža.

čhiŋkší – syn
čhuŋkší – córka
Niektórzy skracają do čhíŋkš, čhúŋkš.

Pamiętajcie, że jeśli jesteśmy mężczyzną to naszymi čhiŋkší i čhuŋkší są też dzieci naszych braci, a jeśli jesteśmy kobietą to naszymi čhiŋkší i čhuŋkší są też dzieci naszych sióstr.

Termin wakȟáŋheža oznacza dziecko, dzieci w ogóle, również te, które nie są z nami spokrewnione. Na dzieci, które są w naszej rodzinie, mówimy čhiŋčá (l.p) čhiŋčápi (l.mn.). Tego terminu również używamy wobec innych dzieci, jeśli chcemy wskazać na pokrewieństwo. Np.: w zdaniu “ta pani ma śliczne dziecko”, nie użyjemy raczej wakȟáŋheža tylko čhiŋčá, ponieważ to jest jej dziecko.

Wakȟáŋheža używa się do określenia “okresu, kiedy jest się dzieckiem”, natomiast termin čhiŋčá – “do bycia czyimś dzieckiem”. Ja, ponieważ mam już trzydzieści kilka lat, nadal jestem čhiŋčá dla mojej mamy (bo jestem jej dzieckiem), ale już na pewno nie wakȟáŋheža, bo już nie jestem przecież dzieckiem.

Używa się też terminu: hokší – dziecko

Maluchy :)

čhiŋčála – małe dziecko, maluch; młode (w odniesieniu do zwierząt)
hokšíčala – małe dziecko, niemowlak

Jest jeszcze jeden termin na dziecko, a właściwie na niemowlaka bardzo podobne do angielskiego baby – bébela. To słowo zostało zapożyczone tak naprawdę z języka francuskiego bébé.

Dzieci cioci i wujków

Bratanek – czyli dziecko naszego brata
Siostrzenica – czyli dziecko naszej siostry.

Indianie jednak tak jak mówiłem wyżej terminu bratanek/siostrzenica używają tylko w stosunku do dzieci sióstr mężczyzny (czyli dzieci tȟaŋkší lub tȟaŋké) lub do dzieci braci kobiety (czyli dzieci thibló lub misúŋka). Uff.. zagmatwane? W każdym bądź razie jeśli jesteśmy mężczyzną to naszymi dziećmi (czyli synami i córkami: čhiŋkší, čhuŋkší) będą też dzieci naszych braci, a jeśli jesteśmy kobietą to naszymi dziećmi będą też dzieci naszych sióstr.

Wnukowie i wnuczki

tȟakóža – wnuk, wnuczka nie ma rozróżnienia na płeć

I relacja w drugą stronę:
huŋká – przodek lub osoba zaadoptowana, która stała się członkiem rodziny
huŋkáke – czyiś rodzice, przodkowie

Szwagier i szwagierka / bratowa

Kuzyni

Te terminy były już wprowadzone zdaje się w drugiej lekcji, ale przytoczę tutaj dla przypomnienia

Pozostałe

hakátaku – jej bracia i kuzyni lub jego siostry i kuzynki (jeśli mówimy kuzyni to mamy oczywiście na myśli dzieci siostry ojca lub dzieci brata mamy

omáwahitȟuŋ – swat, swatowa, swachna – czyli rodzice partnera lub partnerki syna lub córki. W Polsce zdaje się w niektórych regionach używa się terminów swat, swatowa.

tȟéya – druga żona – termin w poligamii na określenie drugiej żony tego samego męża; Tym terminem zwracały się kobiety będące żonami tego samego mężczyzny.

tȟakóš – zięć, synowa
tȟuŋkáŋ / tȟuŋkáŋši – teść
uŋčíši – teściowa

Odmiana

Aby zastosować powyższe terminy w zdaniach musimy jeszcze poznać pełną ich odmianę.

– Misúŋka waŋglág waí. – Pojechałem (tam) zobaczyć się z (moim) młodszym bratem.
– Nitȟúŋwiŋ waŋglág yaí he? – Czy pojechałeś (tam) zobaczyć się z (twoją) ciocią?
– Hiyá, tȟuŋwíŋ waŋglág waí šni. – Nie, nie pojechałem (tam) zobaczyć się z (moją) ciocią.
– Čhiŋkšítku waŋglág yaí he? – Czy pojechałeś (tam) zobaczyć się z (jej/jego) córką?
– Ȟáŋ, čhiŋkšítku waŋglág waí. – Tak, pojechałem (tam) zobaczyć się z (jej/jego) córką.
– Híŋhaŋni kiŋ uŋkíčhiŋčapi waŋglág uŋkípi kte. – Jutro pojedziemy zobaczyć się z (naszymi) dziećmi.

Sufiks -yA

Wszystkie powyższe terminy pokrewieństwa są rzeczownikami aczkolwiek jak widzicie potrafią zasymilować się z formami osobowymi by opisać właściwą relację. Indianie Lakota nie byliby sobą, gdyby nie wymyślili czasowników od powyższych form, albowiem język Lakota uwielbia czasowniki. Zatem wymyślono suffiks (-yA), który zamienia nam powyższe rzeczowniki na czasowniki.

Wystarczy ten suffiks dodać na końcu wyrazu i mamy czasownik, który oznacza mieć kogoś za …(mamę/tatę/ciocię/cokolwiek). Zobaczcie:

ináyA – mieć kogoś jako mamę, w tłumaczeniu zwykle jako rzeczownik z zaimkiem dzierżawczym: moja/twoja mama…

Sufiks -yA zmienia się w -yAŋ po głoskach nosowych typu /aŋ/, /iŋ/, /uŋ/ oraz po przyrostkach osobowych typu /ma/, /ni/, /uŋ/, na przykład: Iŋáyaŋpi, ale Ináyayapi. Inámayaŋpi – Ja jestem ich mamą. (mnie mają za mamę)

Zauważcie, że -yA(ŋ) jest A-ablaut a zatem może zmienić się w:

• -yiŋ przed ktA, na etc..
• -ye np na końcu zdania lub przed kiŋ, yeló oraz innymi wyrazami.

s – to singularis czyli liczba pojedyńcza
d – to dualis czyli liczba podwójna
p – to pluralis czyli liczba mnoga

Możemy również dodać jakiś rodzajnik:

• kiŋ – ten, ta, to (znane rozmówcom)
• waŋ – pewny, pewna (jeden z)
• waŋží – jakiś, jakaś
• kiŋ waŋží – jeden z tych…

Lé ináwaye kiŋ. – To jest moja mama.
Ináyaya kiŋ Lakȟótiya wóglaka he? – Czy twoja mama mówi w Lakota? dosł. Czy ta, która jest twoją mamą, mówi w Lakota?
Ináya waŋ líla oȟʼáŋwašte. – Jedna z jego mam jest bardzo miła. Ah, jakże by się teraz wzburzył nasz naczelny biszkopt michalik, czytając to zdanie.. A dalej nie będzie wcale lepiej.
Ináuŋya waŋ taŋyáŋ šni. – Jedna z (nas dwojga) mam nie czuje się dobrze.
Makȟá kiŋháŋ ináuŋyaŋpi, na wakpá kiŋ hená wé. – Ziemia jest naszą matką, a te rzeki są (jej) krwią.

A teraz bardzo genderowe zdanie i uwaga patrioci, dendrosceptycy i wszelkiej maści homofobo zakryjcie uszy, zmknijcie oczka bo wasze serduszko nie wytrzyma:

Atéyayapi waŋží waŋná hokhúwa. – Któryś z waszych ojców łowi teraz ryby.
Tȟaŋkéyapi kiŋ waŋží yuphíya wačhí. – Jeda z tych ich sióstr ładnie tańczy.

O imionach dzieci

Indianie Lakota po narodzeniu dziecka nadawali odpowiednie imiona w kolejności narodzin. Jeśli urodził się chłopak i pojawił się jako pierwszy w rodzinie, nadawano mu imię: Čhašké. A zatem najstarszy syn nazywał się Čhašké. Jeśli to była dziewczynka, to otrzymywała imię: Witȟókapȟa albo Winúla lub Winúŋna. Witȟókapȟa dzisiaj już znaczy najstarsza córka. Imiona Winúla, Winúŋna zostały zapożyczone z dialektu Dakota i zastąpiły imię Witȟókapȟa. Nie trudno się domyślić teraz, że angielskie imię Winona pochodzi właśnie z języka Lakota.

A oto imiona dla no no całkiem licznej rodzinki, a wówczas nie było nawet becikowego:

Z rodzajnikiem czy bez? Kiedy stosujemy rodzajnik kiŋ?

iná -> ináwaye kiŋ
mitȟáŋke -> tȟaŋkéwaye kiŋ
haŋkáši -> haŋkášiwaye kiŋ
misúŋka -> suŋkáwaye kiŋ

Pamiętajcie! Formy z -waye występują z rodzajnikiem określonym kiŋ.

Nie potrzebujemy używać oczywiście dodatkowego zaimka dzierżawczego mitȟáwa mój,-a,-e. Iná mitȟáwa kiŋ. znaczyłoby (moja) mama, która należy do mnie. Niezręcznie, prawda? Zamiast tego używamy form -waye.

Wíŋyaŋ waŋ ináwaye kiŋ. – (Pewna) kobieta jest moją mamą.
Wíŋyaŋ kiŋ hé ináwaye kiŋ. – Tamta kobieta jest moją mamą.
Wíŋyaŋ kiŋ hé ináwaye kiŋ he? – Czy tamta kobieta jest twoją mamą.
Ináwaye kiŋ Lakȟótiya wóglake šni? – Moja mama nie mówi po Lakota?

A czy rodzajnik określony kiŋ dodajemy do form rzeczownikowych typu: iná, até, misúŋka, …? I tak i nie. Czasem tak, a czasem nie. Ale na szczęście są reguły.

Jeśli używamy form relacji rodzinnych w 1 lub 2 osobie np iná, niyáte to nie używamy rodzajnika określonego. Jednakże rodzajnik określony kiŋ pojawia się tam, gdzie dotyczy to osoby, która jest daleko spokrewniona, niespokrewniona z nami więzami krwi, nie znamy jej osobiście, lub nie znamy jej za dobrze bo na przykład jest najmłodsza, lub dopiero co jest po ślubie.

Iná kiŋ masʼóphiyeta le. – Mama poszła do sklepu.; ale chodzi o jakąś kobietę, którą nazywam mamą, bo poślubiła tego, który jest moim tatą (até), czyli poślubiła brata mojego ojca. A gdyby to była siostra mamy to powiemy:
Iná masʼóphiyeta le. – Mama poszła do sklepu. Ale już jej mąż nie jest z nami spokrewniony więzami krwi, więc:
Até kiŋ masʼóphiyeta le. – Tata poszedł do sklepu.

Są wyjątki:
Mičhíŋča kiŋ. – Moje dzieci. Tutaj zawsze rodzajnik.
mihíŋgna (kiŋ) – mój mąż; obie formy dopuszczalne (z rodzajnikiem i bez)
mitȟáwiču (kiŋ) – moja żona; obie formy dopuszczalne (z rodzajnikiem i bez)

Nitȟáwiču kičhí ú wo. – Chodź (tu) ze swoją żoną.
Nitȟáwiču kiŋ kičhí ú wo. – Chodź (tu) ze swoją żoną.

Rodzajnika określonego kiŋ nie używamy, jeśli dana osoba jest nam dobrze znana lub jest już dłuższy czas członkiem naszej rodziny.

Nišíčʼe kičhí ú wo. – Przyjdź ze swoim szwagrem. Znamy tego szwagra, jest już w rodzinie jakiś czas. Wszyscy wiemy o kogo chodzi.

Natomiast:

Nišíčʼe kiŋ kičhí ú wo. – Przyjdź ze swoim szwagrem (ten, który został szwagrem). znaczyłoby, że jest jeszce świeżo po ślubie, więc dopiero co stał się członkiem rodziny.

A zatem jeśli rodzina wobec kogoś przestaje używać rodzajnika kiŋ to znaczy, że jest już pełnoprawnym członkiem rodziny.

Następny przykład dotyczy sytuacji, kiedy rozmówcy osobiście nie znają danej osoby.

Híŋhaŋni kiŋ mihíŋgna kiŋ kičhí otȟúŋwaheta mníŋ kta wačhíŋ. – Chcę iść jutro do miasta z moim mężem. (być może rozmówcy nigdy nie widzieli jej męża).

Rodzajnika określonego kiŋ używamy natomiast dla 3 osoby prawie zawsze.

Thiblóku kiŋ waŋná hokhúwa. – Jej starszy brat łowi teraz ryby.

Od tej reguły są wyjątki ale o nich innym razem.

CZTERY – liczba magiczna

Dla Indian Lakota cztery jest liczbą magiczną, świętą. Wszystko co istnieje na świecie jest podporządkowane tej liczbie. Cztery kierunki świata (wschód, południe, zachód, północ), cztery okresy życia ludzkiego (dzieciństwo, młodość, dorosłość, starość), cztery pory roku (wiosna, lato, jesień zima), cztery rodzaje życia (skały, rośliny, zwierzęta, ludzie), cztery etapy rozwoju roślin (nasionko, kiełki, wyrośnięta roślina, kwiat), etc..

I tak cztery okresy życia ludzkiego:

wakȟáŋheža – dzieci, dziecko
tȟéča kiŋ – młodzi, młody
tȟáŋka kiŋ – dorosły, dorośli
wakáŋ kiŋ – starzy, starszy

hokšíla, wičhíŋčala – chłopiec, dziewczynka
kȟoškálaka, wikȟóškalaka – młodzieniec, panna
wičháša, wíŋyaŋ – mężczyzna, kobieta
wičháȟčala, winúȟčala – starszy mężczyzna, starsza kobieta

Cztery kierunki:

wiyóhiyaŋpata – wschód
itókaǧata – południe
wiyóȟpeyata – zachód
wazíyata – północ

Cztery pory roku

wétu – wiosna
blokétu – lato
ptaŋyétu – jesień
waníyetu – zima

W języku Lakota jest jeszcze coś ciekawego. Zwróćcie uwagę na słowo wičháȟčala, winúȟčala starszy mężczyzna, starsza kobieta. Oba słowa zawierają w sobie rdzeń ȟča, który znaczy bardzo, zwłaszcza, podkreśla znaczenie lub nadaje większą wartość słowom np: wašté znaczy dobry, ładny, ale już wašté ȟčé znaczy perfekcyjny.

A zatem wičháȟčala, winúȟčala to ktoś, kto ma duże doświadczenie i posiadł dużą mądrość, i to ktoś kto tak jak wanáȟča – kwiat osiągnął pełnię rozwoju. Tak, tak rdzeń ȟča spotkamy też w innych słowach np kwiat – wanáȟča, czy tȟáȟča – jeleń. Jeleń też jest w pełni rozwiniętym zwierzęciem i tak jak kwiat rozkwitł – rogami na głowie. W Polsce mówi się przecież być w kwiecie wieku, a w żargonie myśliwych (dla mnie są to po prostu zboczeni sadyści) rogi jelenia nazywają się wykwitem. Ciekawe prawda?

A zatem mamy tutaj przedstawicieli trzech istot żyjących na ziemii: ludzi, zwierząt i roślin: wičháȟčala, winúȟčala, tȟáȟča, wanáȟča.

Panie i panowie

W tej cześci bardziej uroczyste zwroty.

mitákuyepi – moi krewni (spokrewnieni) – w ten sposób można się zwracać do szerszego grona osób. Na przykład podczas uroczystej przemowy. Po polsku raczej powiemy panie i panowie….

Háu, mitákuyepi. – uroczysty zwrot do szerszego grona osób.

Ale też można i jeszcze bardziej formalnie:

Háu mitákuyepi, čhaŋtéwašteya napéčhiyuzape ló. – Witam, moi krewni, serdecznie witam was.
Napéčhiyuzape ló. – Witam was.
Čhaŋtéwašteya napéčhiyuzape ló. – Serdecznie was witam.
Háu, Mitákuyepi na Mitȟákȟolapi – Witam moich krewnych i przyjaciół.
Háu, Mitákuyepi na Mitȟámaške – Witam moich krewnych i przyjaciółki.
Aŋpétu kiŋ lé tókheškhe yaúŋpi hwo? – Jak się dzisiaj macie?
Mitákuye oyásʼiŋ – wszyscy moi krewni
napéuŋkičhiyuzape ló. – witamy się nawzajem, ściskamy sobie dłonie

Często spotyka się też w uroczystych przemowach:

Mitákuyepi. Lé aŋpétu kiŋ líla wašté na iyókiphiya waŋčhíyaŋkapi na iyúha čhaŋtéwašteya napéčhiyuzape ló! – Moi krewni! Dzisiaj jest bardzo ładnie i miło was widzieć i każdego z was witam!