[015] Lekcja piętnasta - dopełnienie w czasowniku

Język Lakota ma horrendalnie rozbudowaną fleksję czasownika, między innymi też za sprawą dopełnienia (a właściwie zaimków osobowych), które może stać się częścią formy czasownikowej. Tym zajmiemy się właśnie w tej lekcji.

W języku polskim oraz znanych nam językach europejskich zaimki osobowe są oddzielnymi elementami części mowy, np: “czekam na ciebie”, “czy mnie widzisz?”, “nas tam nie było”. W języku Lakota zaimki osobowe są częścią czasownika (w tym sensie, że nie nie są rozdzielone od czasownika) i biorą udział w jego koniugacji. Mówimy oczywiście o czasownikach przechodnich (transitive) – czyli takich, które potrzebują dopełnienia; pamiętacie przykłady: “czytam (sobie)”, “czytam książkę” (w języku lakota to dwa różne czasowniki).

Liczba pojedyńcza

Zaimek osobowy 1 osoba: mnie

Czasownik przechodni (transitive) anáǧoptaŋ znaczy słuchać (czegoś / kogoś). Ponieważ jest to czasownik przechodni więc wymaga dopełnienia a właściwie sugeruje, że tutaj jest dopełnienie. Bo czysta forma tego czasownika znaczy: on/ona słucha tego/jego/jej. Dopełnienie jest ukryte w czasowniku.
aná-wa-ǧoptaŋ – to oczywiście 1 osoba liczby poj.: ja słucham tego/jego/jej
aná-ya-ǧoptaŋ – 2 osoba l. poj. ty słuchasz tego/jego/jej
aná-ma-ǧoptaŋ – to 3 osoba liczby poj. + dopełnienie: on/ona słucha mnie
aná-ma-ya-ǧoptaŋ – 2 os. l. poj. + dopełnienie: ty słuchasz mnie

Anámaǧoptaŋ yo/ye! – Słuchaj mnie!
Tuwéni anámaǧoptaŋ šni. – Nikt mnie nie słucha.
a-má-yupta yo/ye! – Odpowiedz mi!
Awáŋ-ma-yal-aŋkiŋ kta he? – czy będziesz się mną opiekował?
É-ma-ya-ktuŋža he? – Zapomniałeś/-aś mnie?
Tókša émayaktuŋžiŋ kte šni. – na pewno mnie nie zapomnisz. (powiedziała dziewczyna do chłopaka)
Tákuwe themáyaȟila šni he? – Dlaczego mnie nie kochasz?

Forma – ma – jest taka sama jak infix dla 1 osoby liczby poj. czasowników stanu (stative verbs): í-ma-puze. No cóż, przecież można to dosłownie przetłumaczyć: mi/mnie jest sucho w ustach.

Zaimek osobowy 2 osoba: ciebie

Podobnie jak przy koniugacji czasowników stanu (stative verbs) dodajemy prefix lub infix – ni –, jeśli podmiotem jest 3 osoba a akcja skierowana na 2 osobę.

Tuwé čha íiníputȟaka he? – Kto ciebie pocałował? (dosł: Kim jest ten/ta, kto ciebie pocałował)
Toháŋl taŋyáŋ niglúza čháŋna nikáȟniǧe. – Kiedy ładnie się ubierasz, on/ona wybiera ciebie.

Jeśli podmiotem jest 1 os. l. poj., wówczas dodajemy formę – chi –. Najlepszy wówczas przykład to:

The-čhí-ȟila. – Kocham ciebie.
Tókȟa šni yeló. Nišnála šni wáŋš. Čhíčhiča íŋš tók. – Już dobrze. Nie jesteś przecież sama. Przyjaźnię się przecież z tobą.
Naháŋȟči taŋyáŋ čhíksuye. Ničhó šna na nitéhepi čhočhó eyá luhá šna. – Wciąż cię dobrze pamiętam. Zawsze byłaś śliczna i zawsze miałaś śliczne spódniczki.

– Mísaŋm niwáš’ake šni. Kȟamáyapȟiŋ kte šni. – Jesteś słabszy ode mnie. Nie wyprzedzisz mnie.
– Waŋ k’éya, tókša kȟačhípȟiŋ kte. Nísaŋm mawášte. – Nonsens, oczywiście, że cię wyprzedzę. Jestem lepszy od ciebie.

A w czasie wyścigu już wyprzedzając kolegę:

híŋ híŋ! Kȟolá, naháŋȟčiŋ niblíheča he? – No i jak? Masz jeszcze trochę siły, przyjacielu?

Jak widać na powyższych przykładach czasowniki przechodnie zawierają w sobie informację zarówno o podmiocie jak i o dopełnieniu. A zatem czasownik odmienia się nie tylko przez osoby ale również przez zaimki osobowe. W języku polskim czasownik odmienia się przez tylko przez osoby, więc trzeba się nauczyć ledwie 6-iu form. W języku lakota jest tych form aż 49 (7 × 7), bo mamy jeszcze liczbę podwójną i formy odmiany przez zaimki osobowe (dopełnienie). Ale nie jest tak źle, wiele form się powtarza, wystarczy pojąć pewne reguły.

Odmiana czasownika przez osoby i dopełnienie (zaimki osobowe) w liczbie pojedyńczej w poniższej tabelce.

Liczba mnoga

Liczbę mnogą budujemy już bardzo prosto bo trzeba tylko dodać – pi na końcu czasownika. Zajmiemy się odmianą czasownika waŋyáŋkA (waŋbláka, waŋláka, waŋúŋyaŋkapi) – widzieć.

mnie / nas – zaimek osobowy 1 osoba

Dla zaimka osobowego w 1 osobie dodajemy infix – ma – – mnie
W liczbie mnogiej dodajemy infix – uŋ – – nas, a reszta jest taka jak odmiana czasownika.

waŋ-úŋ-yal-aka-pi – Ty widzisz nas
waŋ-úŋ-yaŋka-pi – On/ona widzi nas

W powyższych zdaniach podmiotem jest – yal – ty, lub bez infixu on/ona, a dopełnieniem jest uŋ… -pi – nas.

waŋ-má-yal-aka-pi. – wy widzicie mnie
waŋ-má-yaŋka-pi – oni widzą mnie

A teraz nieco inaczej podmiot jest w liczbie mnogiej czyli yal… pi wy… lub -pi oni…, a dopełnieniem jest – ma – – mnie.

waŋ-úŋ-yalaŋka-pi – wy widzicie nas
waŋ-úŋ-yaŋka-pi – oni widzą nas

Tutaj postfix -pi należy zarówno do dopełnienia jak i podmiotu bo zarówno podmiot jak i dopełnienie jest w liczbie mnogiej.

ciebie / was – zaimek osobowy 2 osoba

waŋ-čhí-yaŋka-pi – Ja widzę was
waŋ-ní-yaŋka-pi – On/ona widzi was

waŋ-úŋ-ni-yaŋka-pi – my widzimy ciebie lub My widzimy was
waŋ-ní-yaŋka-pi – oni widzą ciebie lub Oni widza was

jego, ją, to – zaimek osobowy 3 osoba

waŋ-úŋ-yaŋke – my dwoje widzimy jego/ją/to (liczba podwójna)
waŋ-úŋ-yaŋka-pi – my widzimy jego/ją/to
waŋ-l-áka-pi – wy widzicie jego/ją/to
waŋ-yáŋka-pi – oni widzą jego/ją/to

Tabela odmiany przez osoby i zaimki osobowe

Zaimek osobowy w 3 osobie liczby mnogiej “ICH”

Jeśli dopełnienie jest zaimkiem osobowym w 3 osobie liczby mnogiej i wskazuje na rzeczownik ożywiony (czyli ludzi lub zwięrzęta), to czasownik otrzymuje prefix – wičha – ich…

Wičháša eyá waŋwíčhablake. – Widzę (trochę/jakiś) ludzi.
Waŋwíčhablake. – Widzę ich.

Líla tȟéhaŋ awíčhauŋpȟepi. – Bardzo długo czekamy na nich.
Awíčhauŋpȟepi. – Czekamy na nich.

Šúŋkawakȟáŋ kiŋ mniyáta awíčhaya po/pe! – Przyprowadźcie te konie do wody!
Awíčhaya po/pe! – Przyprowadźcie je!

Šúŋkawakȟáŋ óta wičhúŋyuhapi. – Mamy dużo koni.
Óta wičhúŋyuhapi. – Mamy ich dużo.

Šúŋkawakȟáŋ óta awíčhale šni. Mičhúŋkši hiŋgnátȟuŋ kte šni. – Nie przyprowadziłeś dużo koni. Moja córka nie wyjdzie za mąż.

Ponieżej pełna odmiana waŋyáŋkA (waŋbláke, waŋláke, waŋúŋyaŋkapi) – widzę:

Powyższe reguły podkreślam dotyczą wyłącznie rzeczowników ożywionych! W innym przypadku nie używamy prefiksu – wičha –. Porównajcie zdania:

Hená waŋbláke. – Widzę te (rzeczy).
Hená waŋwíčhablake. – Widzę ich/te (ludzi/zwierzęta).
Hená owále. – Szukam tych (rzeczy).
Hená owíčhawale. – Szukam ich/te (ludzi/zwierzęta).
Aŋpétu kiŋ lé igmú etáŋ opȟéwičhawatȟuŋ. – Dzisiaj koty kupuję.
Igmú k’uŋ hená oówa híŋ tókča opȟéwičhayatȟuŋ yačhíŋ he? – Jakiego koloru chcesz kupić te koty?

Przykłady

– Táku ilúškiŋ he? – Z czego się cieszysz?
– Toháŋl él mayáhi čháŋšna líla ȟčíŋ ičhíyuškiŋ. – – Zawsze kiedy przychodzisz do mnie, bardzo się cieszę na twój widok.
Ibláble. Anámayaptiŋ kte šni. – Wychodzę. Nie zatrzymasz mnie.

Wyjaśnienie zasad przykładów

W tej części postaram się wyjaśnić niektóre ciekawsze przykłady z tej lekcji. Spojrzymy nieco bliżej na zasady i użyte konstrukcje zdaniowe.

čha – zaimek względny

Tuwé čha íiníputȟaka he? – Kto ciebie pocałował? (dosł: Kim jest ten/ta, kto ciebie pocałował)

W poprzednich lekcjach čha w zdaniach pełniło rolę spójnika w znaczeniu dlatego, że; i dlatego, ale to słowo ma jeszcze drugie znaczenie. W tym drugim znaczeniu pełni rolę zaimka względnego, trochę wskazująceo i znaczy: ten który, ta która, który; tego rodzaju, ten pewien rodzaj, to coś pewnego (ale nieokreślonego). Jest to rodzajnik nieokreślony! A zatem stosujemy zawsze tam, gdzie mówimy o czymś, co jest nieznane rozmówcy.

Tuwé íiníputȟaka he? – Kto cię pocałował?
Tuwé čha íiníputȟaka he? – Kim jest ten, który cię pocałował.
Wanáȟča waštémna waŋ waŋbláke. – Widzę kwiat ładnie pachnący. … pewien ładnie pachnący kwiat. (nieokreślony kwiat)
Wanáȟča waštémna kiŋ waŋbláke. – Widzę ten ładnie pachnący kwiat. (określony kwiat)
Wanáȟča waštémna čha waŋbláke. – Widzę kwiat, który ładnie pachnie. (nieokreślony kwiat) (dosł.) Kwiat ładnie pachnący pewien, który widzę.
Táku waŋláka he? – Co widzisz? Co widziałeś?
Táku waŋží waŋláka he? – Czy widzisz coś?, Czy coś widziałeś? (nieokreślone, hipotetyczne – nie wiemy czy to jest fakt, czy w ogóle coś ktoś widział.)
Táku kiŋ waŋlála he? – Czy widziałeś to coś/tę rzecz? (określone – jakaś rzecz znana rozmówcom)
Táku čha waŋláka he? – Co widzisz / widziałeś? Czym jest ta rzecz, którą widzisz/widziałeś? (nieokreślona rzecz nieznana rozmówcom)

W powyższych przykładach čha nie różni się zasadniczo od waŋ, čha wprowadza jedynie zdania podrzędnie złożone.

Czy wszystko jest jasne? :)