[016] Lekcja szesnasta - ruch

Jednym z trudniejszych tematów w języku Lakota to czasowniki związane z ruchem. Trudniejszy dlatego, że w żadnym innym języku europejskim nie znajdziemy niczego podobnego. Wszystkie reguły trzeba przyswoić i pamiętać o nich.

W języku polskim na wyrażenie ruchu mamy czasowniki np. “chodzić”, lub “iść”. W Lakota takich czasowników jest zdecydowanie więcej i każdy z tych czasowników używamy w różnych sytuacjach. Poznajmy pierwsze dwa czasowniki:

yÁ – iść – a dokładniej być w drodze stąd tam. Używamy w sytuacjach, kiedy jesteśmy w trakcie drogi z jednego miejsca do drugiego np jesteśmy w drodze z domu do pracy, lub odwrotnie. Ale zawsze w kierunku stąd tam

W odwrotną stronę, czyli stamtąd tutaj, używamy innego czasownika: ú – iść stamtąd, być w drodze stamtąd tutaj.

Tych czasowników używamy zamiennie w zależności od tego, czym dla mówiącego są terminy tutaj i tam.

Uwaga! ú nie znaczy wracać tutaj tylko iść tutaj. Czasowniki oznaczające powrót poznamy w późniejszych lekcjach.

Czasownik yÁ odmienia się nieregularnie szczególnie w czasie przyszłym. Zwróćcie uwagę na A-Ablaut!

Czasownik ú jest bardziej regularny

***

Zastosowanie:
Weźmy przykładowe zdanie “Piękne Pióro właśnie idzie do sklepu”. – Jeśli do tego zdania użyjemy czasownika yÁ będzie to oznaczało, że Piękne Pióro wyszedł stąd i teraz jest w drodze do sklepu (do tamtego miejsca). Ale gdybyśmy użyli czasownika ú to by oznaczało, że mówiący jest tutaj w sklepie i czeka aż Piękne Pióro przyjdzie.

W języku polskim mamy podobną opozycję: “iść gdzieś” – “przyjść”.

– Tókhiya lá he? – Dokąd idziesz?
– Wakpá-ta blé. – Idę nad rzekę.

– Tókhiya lá he? – Dokąd idziesz?
– Wówapi masʼóphiye-ta blé. – Idę do księgarni.
– Tȟoká wígli oínažiŋ-ta níŋ kte šni he? – Nie pojedziesz najpierw na stację benzynową?
– Oháŋ. Mníŋ kte. – Dobrze. Pojadę.

– Wíyaka Wašté, líla taŋyáŋ waŋčhíŋyaŋke. – Piękne Pióro, cieszę się, że cię widzę.
– Háu, míš eyá. – Cześć, ja również.
– Tokhíya lá he? – Dokąd idziesz?
– Masʼóphiye-ta blé. – Idę (tam) do sklepu.

W sklepie:

– Tuktél úŋ he? – Gdzie on jest?
– Tuwé yakȟá he? – Kogo masz na myśli? (Kto niby?)
– Má, Wiyáka Wašté wakȟá kštó. Tuktél Wiyáka Wašté úŋ héči slolwáye šni. – Ojej, Piękne Pióro mam na myśli. Nie wiem, gdzie może być Piękne Pióro.
– Waŋná Wiyáka Wašté ú séče. – Piękne Pióro wydaje mi się, że tutaj idzie właśnie.
– Tokȟáš masʼáwakipȟiŋ kte. – Może zadzwonię do niego.

Rozmowa przez telefon:

– Tuktél yaúŋ he? – Gdzie jesteś?
– Waŋná masʼóphiye-ta blé. – Właśnie idę do sklepu.
– Tókša. Ačhípȟe. – Ok. Czekam na ciebie.

– Na tuktél úŋ he? – I gdzie on jest?
– Waŋná ú kéye. – Powiedział, że właśnie idzie tutaj.

Rodzajnik héči

– Wičhítenaškaŋškaŋ othí-ta uŋyáŋ héči? – A może pójdziemy (ty i ja) do kina?
– Háŋ, uŋyíŋ kte. – Ok, idźmy zatem.
– Owóte thípi-ta uŋyáŋ héči? – Może pójdziemy do restauracji?
– Híya, uŋyíŋ kte šni. Lowáčhiŋ šni. – Nie, nie idźmy (ty i ja). Nie jestem głodna.

– Čha waŋná úŋyaŋ héči? – I co, idziemy (ty i ja)?
– Oháŋ. – Ok.

– Tuktél Wiyáka Wašté úŋ héči slolwáye šni. – Nie wiem, gdzie może być Piękne Pióro.
– Waná Wiyáka Wašté ú séče. – Wydaje się, że Piękne Pióro już idzie tutaj. – prawdopodobnie już tu idzie.

Rodzajnik héči wprowadza nam tryb sugestii, propozycji – jeśli stoi na końcu zdania, lub – jeśli stoi w środku zdania – oznacza, że dana fraza jest nieznana mówiącemu lub słuchającemu. héči występuje często z tzw. T-words (táku, tuwé, tókheškhe).

Táku waŋláka he? – Czy widziałeś coś?
Táku héči waŋláka he? – Czy widziałeś co to jest?; Co to mogło być, co widziałeś?; Co to niby jest, co widziałeś?

***

– Tuktél yaúŋ he? – Gdzie jesteś?
– Léčhiya waúŋ. – Tutaj jestem.

– Tuktél úŋpi he? – Gdzie oni są?
– Héčhiya úŋpi. – Tam są.

***

– Tókhiya níŋ kta hwo? – Dokąd pójdziesz?
– Héčhiya mníŋ kte. – Tam pójdę
– Tókhiya ȟče níŋ kta hwo? – Dokąd dokładnie pójdziesz?
– Čháŋ kiŋ háŋ héčhiya mníŋ kte. – Pójdę (tam), gdzie stoi to drzewo.

– Tókhiya lá hwo? – Dokąd idziesz?
– Čhúŋwaŋča-ta blé. – Idę do lasu.
– Tókhiya ȟče lá hwo? – Dokąd dokładnie idziesz?
– Wazíškeča ičháǧa héčhiya blé. – Idę tam, gdzie rosną poziomki.

***

– Táku luhá he? – Co masz?
– Hayápi šabšápa eyá bluhá. – Mam brudne ubrania.
– Tókhiya lá hwo? – Dokąd idziesz?
– Wakpá kiŋ ektá blé. – Idę nad tę rzekę.

– Šúŋkawakȟaŋ kiŋ lé nitȟáwa he? – Czy to jest twój koń?
– Háŋ, šúŋkawakȟáŋ mitȟáwa kiŋ lé é. – Tak, To jest mój koń.
– Šúŋkawakȟáŋ kiŋ líla wašté čha luhá. – Masz bardzo ładnego konia. dosł: Ten koń jest bardzo ładny, którego masz.
– Philámayaye. – Dziękuję.
– Tókhiya lá hwo? – Dokąd idziesz?
– Mniyáta blé. – Idę do wody.

– Hokšíla kiŋ hé tuwé he? – Kim jest tamten chłopiec?
– Wayáwa hokšíla héčha. – To jest uczeń.
– Tókhiya yá hwo? – Dokąd idzie?
– Owáyawa kiŋ ektá yé. – Idzie do szkoły.

Identyfikator é

é – być tym (czymś) – w odróżnieniu od héčha – być tego rodzaju służy tylko i wyłącznie do identyfikowania podmiotu.

Gdybyśmy spacerowali po parku, pokazywali na drzewa i mówili: to jest dąb; to jest buk; to jest sosna, możemy używać z powodzeniem héčha

wazí héčha – to jest sosna (jedna z wielu, z rodzaju sosen).

Natomiast gdybyśmy szli, aby zobaczyć konkretne drzewo np: wielki dąb, o którym wspominaliśmy, użyjemy właśnie é:

útahu kiŋ lé é. – To jest (właśnie) ten dąb.

Šuŋgmánitu Tȟáŋka ób Wačhí miyé yeló. – Jestem Tańczącym z Wilkami.
Čhiyéwaye kiŋ é čha yé. – To jest mój (starszy) brat, co idzie.

Rodzajnik čha

Wcześniej już pojawiały się zdania z rodzajnikiem čha, więc teraz nie powinien sprawiać kłopotów.
Šúŋkawakȟáŋ kiŋ wašté čha bluhá. – Mam ładnego konia. dosł. konia, który jest ładny mam.
Możemy też użyć czasownika é
Šúŋkawakȟáŋ waŋ wašté kiŋ é čha bluhá. – To jest ten ładny koń, którego mam.

Różnice pomiędzy -ta i ektá

Sufiks -ta i przyimek postponowany ektá rzeczywiście mają podobne znaczenia, ale różnią się pewnym niuansem. kiŋ ektá używamy jeśli mamy na myśli jakieś specyficzne, konkretne miejsce i jeśli z kontekstu zdania wynika, że to miejsce jest w jakiś sposób znaczące np:

Owáyawa kiŋ ektá blé. – idę do szkoły (bo tam się uczę, tam zazwyczaj chodzę)
Masʼóphiye-ta blé. – idę do sklepu (jakiegoś sklepu, po prostu do sklepu, na zakupy)
Masʼóphiye kiŋ ektá blé. – idę do sklepu (wiesz, o którym sklepie mówię, np pracuję w tym sklepie)
Wakpá kiŋ ektá blé. – Idę nad tę rzekę. (to jest jakaś konkretna rzeka; idę nad tę rzekę w domyśle “wiesz gdzie mnie szukać”)
Wakpá-ta blé. – Idę do (jakiejś) rzeki. (mam w celu dojść do jakiejś rzeki, jakąkolwiek, żeby się wykąpać lub napełnić wiadra wodą)

Żeby sobie ułatwić stosowanie sufiksu i przyimka możemy przyjąć, że kiŋ ektá używamy jeśli w domyśle mówimy “do tego konkretnego miejsca…”, jeśli nie to używamy sufiksu -ta.

Po polsku mówimy:
Idę do sklepu (co znaczy: idę na zakupy) i wówczas używmy sufiksu -ta.
Zjadłabym te dobre pączki. Pójdziemy do (tego) sklepu? – tutaj użyjemy już kiŋ ektá bo nie zakupy są głównym celem tylko ten konkretny sklep.

***

W języku Lakota jednak przemieszczanie się z miejsca na inne miejsce dzielimy nie tylko na kieruneki (tu/tam) ale również na etapy. Wyróżniamy 3 etapy.

1. zaczynać iść (właśnie wychodzić; zbierać się, żeby iść)
2. iść (być w drodzie)
3. dotrzeć na miejsce

A zatem żeby wyrazić pełny ruch trzeba użyć 6 różnych czasowników. I oto one:

Nie trzeba się uczyć od razu 6-ciu czasowników wystarczy tylko czterech: yÁ, í oraz ú i hí, pozostałe dwa czasowniki są jakby połączeniem tych czterech iyáyA (połączenie í i yÁ) oraz hiyú (połączenie hí i ú)

iyáyA i hiyú – wyruszyć stąd/stamtąd

iyáyA i hiyú używamy w momencie wyruszania z jakiegoś miejsca.

Tókhiya iyáya hwo? – Gdzie on poszedł? (dokąd?); Gdzie on jest?
Iyáya yo. – Zmykaj stąd! Już cię tu nie ma!
Tókhiya yá hwo? – Gdzie on idzie? (dokoąd?)
Hiyú wo. – Chodź tu! No rusz się stamtąd i chodź tu.
Toháŋl wówaši kiŋ etáŋ yahíyu kta he? – Kiedy wyjdziesz z pracy?

í i hí przybyć tu/tam

Używamy, kiedy dotarliśmy już na miejsce tu – hí lub tam – í. Mamy tutaj do czynienia już z trybem dokonanym w odróżnieniu od czasowników yÁ i ú – gdzie czynność właśnie trwa.

Iná, wahí yeló. – Mamo, przyszedłem. Jestem już. (np wracając ze szkoły lub pracy).
Wičhíŋčala kiŋ owáyawa él í. – Dziewczynka dotarła (tam) do szkoły.
Wówaši kiŋ etáŋ iyáya čha waŋná í séče. – Wyszedł (stąd) z pracy i prawdopodobnie jest już (tam) na miejscu.
Tóhaŋ yaí he? – Kiedy dotarłeś (tam)?
Tóhaŋ yahí he? – Kiedy przyszedłeś (tu)?

– Toháŋl ilálapi kta he? – kiedy będziecie wychodzić?
Ečháŋni iblámníŋ kte. – Niedługo będziemy wychodzili.

– Toháŋl yahíyupi kta he? – kiedy się ruszycie się stamtąd (tu)? Kiedy wybierzecie się do nas?
– Waŋná nakéš uŋkíyayapi yeló. – No (właśnie) w końcu już wychodzimy (stąd tam do was).

Naháŋȟči waí šni. – Jeszcze nie dotarłem tam.
Lečhála waí. – Właśnie dotarłem tam.
Lečhála iyáye. – Chwilę temu wyszedł stąd.

Léčhiya híyu wo. – Chodź tutaj. Rusz się stamtąd tutaj.
Héčhiya yá yo. – Idź tam.
Léčhiya wahí. – Przyszedłem tutaj.
Héčhiya waí. – Dotarłem tam.

Nitȟáŋke thí kiŋ ektá yaí he? – Czy dotarłeś (tam), gdzie twoja (starsza) siostra mieszka?

Odmiana iyáyA i híyu

I nieregularna odmiana iyáyA z enklityką ktA:

Tuwá ú he? – Kto to idzie?
Tuwá úpi he? – Kto to idzie (co to za ludzie idą)?
ú wo. – przyjdźcie!
Má, yuphíya yahí kštó! – Ojej, szalenie miło, że przyszedłeś!
Yíŋ na opȟétȟuŋ wo. – Idź i kup (to)!

A jak powiedzieć “the winter is coming”? Nie użyjemy jednak żadnego z dzisiaj poznanych czasowników. To tylko u nas zima “przychodzi” i zaskakuje drogowców. W języku Lakota zima powoli staje się. Potrzebujemy czasownika áyA – stawać się. Tak, dobrze widzicie a-yA ten czasownik jest zbudowany na bazie czasownika yÁ – iść tam. Do wszystkich czasowników wyrażających ruch, które dzisiaj poznaliśmy, możemy dodać prefiks a—, wówczas zmienią znaczenie na iść niosąc coś/kogoś. Dodatkowo czasowniki áyA oraz aú mają drugie znaczenie stawać się, nastawać. Te dwa czasowniki znaczą prawie to samo jednak różnią się dosłownie niuansem. Podobno, bo ja nie wiem na czym polega ta różnica. Na to pytanie mógłby odpowiedzieć tylko jakiś native speaker. I to jest pytanie, które chciałbym jemu zadać, jaka jest różnica między áyA a aú w znaczeniu stawać się, nastawać?

Waŋná waníyetu áye. – the winter is coming.

Wyrażanie emocji

W języku lakota jest mnóstwo wykrzykników wyrażających emocje. Dzisiaj poznaliśmy już kilka. Aby wyrazić emocje na coś niespodziewanego lub aby przyciągnąć czyjąś uwagę używamy dwóch wykrzykników w zależności od płci mówiącego. Po polsku poniższe wykrzykniki można przetłumaczyć: słuchaj! patrz! albo Uuu! Ojej!

má lub máŋ – termin kobiecy (używany przez kobiety)

wáŋ – termin męski (używany przez mężczyzn)

Wyrażanie niepewności, przypuszczenia, wątpliwości

Wyrażanie niepewności czy przypuszczenia w języku Lakota jest bardzo łatwe. Wystarczy wykorzystać enklitykę séčA. A skoro to enklityka, to stoi zawsze na końcu zdania.

Wašté. – To jest ładne/dobre.
Wašté séče – To wydaje się ładne/dobre.
Maǧážu kte. – Będzie padać.
Maǧážu kte séče. – Chyba będzie padać.
Šúŋka séče. – Może to (jest/był) pies.

lub wykorzystać przysłówek tokȟáš, który czasem występuje samodzielnie a czasem z enklityką séčA.

Tokȟáš lawá šni séče. – Może nie przeczytałeś tego, wydaje mi się.
Tokȟáš Praha. – A może Praga. W sensie: a może (pojedziemy) do Pragi.

… to be continued

Co należy zapamiętać?

tókhiya – dokąd
tuktél – gdzie
tókhiya ȟče – dokąd dokładnie…

—ta – do
kiŋ ektá – do (konkretnego miejsca)

…héči… – oznacza nieznany temat
…héči – sugestia, propozycja “czy może?”

séče – prawdopodobnie, może
Tokȟáš… (séče). – A może…

léčhiya – tutaj, do tego miejsca
héčhiya – tam, do tamtego miejsca

stąd – tam: iyáyA, yÁ, í
stamtąd – tutaj: hí, ú, hiyú

é – identyfikacja
héčha – opis (być kimś/czymś)

ečháŋni – wkrótce, niedługo, zaraz; wcześnie
lečhála – ostatnio, teraz, chwilę temu
nakéš – już w końcu, wreszcie, właśnie teraz, na prawdę teraz
naháŋȟči… šni – jeszcze nie