[018] Lekcja osiemnasta - Rodzajniki

W dzisiejszej lekcji powtórzymy sobie wszystko co było na temat rodzajników określonych i nieokreślonych oraz poznamy jeden nowy rodzajnik określony, który do tej pory się jeszcze nie pojawił.

Język Lakota ma nieco bardziej rozbudowane zasady jeśli chodzi o rodzajniki. Rodzajniki możemy podzielić na określone i nieokreślone (tak jak w innych językach europejskich np w angielskim a/an, the; w niemieckim – ein(e), der/die/das) oraz możemy podzielić na aspekty realis (rzeczywisty) i irrealis (nierzeczywisty, hipotetyczny) oraz rodzajniki dzielą się na liczbę pojedyńczą i liczbę mnogą.

Kiedy i jak stosować te rodzajniki?

Rodzajniki nieokreślone

Rodzajników nieokreślonych w języku lakota mamy trzy w liczbie pojedyńczej i trzy w liczbie mnogiej.

Ze względu na aspekty rodzajniki nieokreślone dzielimy w ten sposób:

waŋ

Rodzajnik nieokreślony waŋ jest prosty. Stosujemy go, jeśli mówimy o czymś nieokreślonym (indefinite), o czym wiemy, że istnieje (realis):

• wspominamy o jakimś przedmiocie po raz pierwszy
• mówimy o czymś co jest nieznane rozmówcy ale wiemy, że to coś istnieje.

Hokšíla waŋ waŋbláke. – Widzę chłopca. pewnego, jakiegoś
Táku waŋ luhá he? – Co masz? wiem, że coś masz
Igmú waŋ pȟeží égna slohé. – Kot skrada się w trawie. pewien, jakiś
Wówiyukčaŋ wóiȟaka waŋ bluhá. – Mam śmieszny pomysł.

waŋží

Ten rodzajnik nieokreślony jest nieco trudniejszy. Dotyczy apektu irrealis a zatem, stosujemy go wtedy gdy coś jest nieokreślone i:

• gdy nie wiemy czy coś istnieje lub zakładamy, że coś hipotetycznie istnieje (np w pytaniach)
• gdy coś jeszcze nie istnieje dla nas (np w zdaniach rozkazujących i życzeniowych)
• gdy mówimy o czymś nie specyficznym, ogólnym (np w zdaniu: można się tam dostać łodzią lub czapka jest dobrym pomysłem na zimę: łódź oraz czapka będzie z rodzajnikiem waŋží)

Šiyútakaŋ tȟéča waŋží wačhíŋ. – Chcę nowego laptopa. jakiegokolwiek
Waníyetu ógle očhóza waŋží núŋ waštéke ló. – Byłoby (raczej jest) dobrze zimą, żebyś nosił ciepłą koszulę. ogólna prawda
Mniwáštemna wašté waŋží luhá he? – Masz jakieś dobre perfumy? nie wiem czy masz – hipoteza
Itípakhiŋte tȟáŋka waŋží makáu wo! – Przynieś mi duży ręcznik! zdanie rozkazujące
Iyéčhiŋkiŋyaŋka oȟʼáŋkȟo waŋží bluhá ní. – Chciałbym mieć szybki samochód. zdanie życzeniowe

Pamiętajcie, że w niektórych zdaniach może wystąpić zarówno waŋ jak i waŋží. Sens zdania wówczas ulegnie nieznacznej zmianie. Popatrzcie:

Táku waŋ nayáȟma he? – Co tam chowasz? realis: wiem, że coś chowasz
Táku waŋží nayáȟma he? – Chowasz coś? irrealis: nie wiem, czy coś w ogóle chowasz

Wíŋyaŋ waŋ awíblukčaŋ. – Myślę o pewnej kobiecie. realis: ta kobieta istnieje
Wíŋyaŋ waŋží awíblukčaŋ. – Myślę o jakiejś kobiecie. irrealis: jakiejś, hipotetycznej kobiecie

waŋžíni

Rodzajnik nieokreślony stosowany do rzeczy, które nie istnieją. A krótko mówiąc pojawia się w zdaniach z przeczeniem.

Ógle šá waŋžíni bluhá šni. – Nie mam czerwonej koszuli.
Igmú ská waŋžíni waŋbláke šni. – Nie widziałem (żadnego) białego kota.
Waŋžíni yúte šni yo! – Nie jedz niczego! żadnego z tych…

eyá

Jest rodzajnikiem nieokreślonym, odpowiednikiem waŋ w liczbie mnogiej.

Héčhiya owíŋ waštéšte eyá opȟéwatȟuŋ. – Tam kupiłam ładne kolczyki.
Hél kahómni núŋpa akáŋmaŋke owákihi šni, ičhíŋ hugmíyaŋ snisníza eyá bluhá. – Nie mogę tam jechać rowerem, ponieważ mam sflaczałe opony.
Waháŋpi kȟáta eyá bluhá. – Mam trochę gorącej zupy.

Zaraz, zaraz… A dlaczego w tym ostatnim zdaniu nie ma reduplikacji? Czy nie powinno być czasem kȟalkȟáta?
I tak, i nie. Zależy co chcemy powiedzieć. Z reduplikacją było by tak:

Waháŋpi kȟalkȟáta eyá bluhá. – Mam gorące zupy.

etáŋ

Rodzajnik nieokreślony, odpowiednik waŋží w liczbie mnogiej. A zatem stosujemy go:

• do określenia rzeczy lub faktów, które istnieją tylko hipotetycznie
• w pytaniach
• w trybach rozkazujących
• przy rzeczownikach niepoliczalnych (mleko, woda, pieniądze)

Íŋyaŋ etáŋ mak’ú wo! – Przynieś mi (jakieś) kamyki!
Aǧúyapi na asáŋpi na igmú wóyute etáŋ opȟéyatȟuŋ oyákihi kta he? – Czy będziesz mógł kupić chleb, mleko i jedzenie dla kota?
Mázaska etáŋ luhá he? – Czy masz (jakieś) pieniądze? nie wiem czy masz, hipotetycznie możesz mieć

etáŋni

Rodzajnik nieokreślony stosowany do rzeczy w liczbie mnogiej oraz rzeczy niepoliczalnych, które nie istnieją.

Ógle šašá etáŋni bluhá šni. – Nie mam żadnych czerwonych koszul.
Igmú ská etáŋni waŋwíčhablake šni. – Nie widziałem (żadnych) białych kotów. Wiecie oczywiście, dlaczego nie ma reduplikacji? Igmú skaská
Mní etáŋni bluhá šni. – Nie mam (żadnej) wody. niepoliczalne

Rodzajniki określone

kiŋ

Używany, jeśli dana rzecz lub temat jest znany rozmówcom lub przynajmniej mówiącemu. Przypomina rodzajnik określony w innych językach: the (angielski), der/die/das (niemiecki), den/det (szwedzki), etc. Jest identyczny zarówno dla liczby pojedyńczej jak i mnogiej.

Mní kiŋ sní. – Woda jest zimna.
Pȟežúta kiŋ hená waštéšte. – te lekarstwa są dobre.
Mní kiŋ blatkáŋ. – Piję wodę.
Mniógnake kiŋ mitȟáwa. – (Ten) bidon jest mój.
Mniógnake mitȟáwa kiŋ háeče. – Mój bidon jest pusty.

k’uŋ

To też jest rodzajnik określony. Ale w odróżnieniu od kiŋ jeszcze precyzyjniej określa dany rzeczownik lub zwrot. Oznacza, że to co określa jest znane obu rozmówcom, i mówiącemu, i słuchającemu. To jest takie kiŋ na resorach :) W tłumaczeniu dość dobrze sens oddaje partykuła właśnie .

Pȟežúta k’uŋ hená waštéšte. – te lekarstwa (o których mówimy) są dobre. / Właśnie te lekarstwa są dobre.
Ógle šá k’uŋ hé waŋbláke. – tę czerwoną koszulę (o której mówiliśmy) widzę. / Właśnie tę czerwoną koszulę widzę.
Mniwáštemna wašté k’uŋ hé opȟéwatȟuŋ. – Kupiłem te ładne perfumy (o których mówiliśmy. / Właśnie te ładne perfumy kupiłem.
Wówapi mitȟáwa k’un hé yagnúni hwo. – Zgubiłeś tę moją książkę (o której mówimy)? – I właśnie tę książkę zgubiłeś?
Ošíčeča k’uŋ hé akísni. – Ta burza już minęła.
Tȟaté k’uŋ akísni. – Przestało wiać.