[003] Lekcja trzecia - Jak masz na imię?

– Hau cześć
– Haŋ cześć
– Táku eníčiyapi hwo? Jak masz na imię?
– Michał emáčiyapi. Na niš, táku eníčiyapi he? Nazywam się Michał, a ty jak masz na imę?
– Ula emáčiyapi. Mam na imię Ula.
– Hokšíla kiŋ lé táku ečíyapi he? Jak nazywa się ten chłopak?
– Hokšíla kiŋ Wíyaka Wašté ečíyapi, na wičhíŋčala kiŋ hé táku ečíyapi he? Ten chłopak nazywa się Piękne Pióro, a jak się nazywa tamta dziewczyna?
– Wičhíŋčala kiŋ hé Pȟehíŋ-o-Tȟaté-wiŋ ečíyapi. Ta dziewczyna nazywa się Wiatr We Włosach.

Koniugacja czasownika

e-má-čiya-pi – nazywam się (dosł. nazywają mnie)
e-ní-čiya-pi – nazywasz się (dosł. nazywają ciebie)
e-číya-pi – nazywa się (dosł. nazywają jego/ją/to)

Jak widać powyżej sufiks -pi oznacza tutaj liczbę mnogą podmiotu, która wykonuje czynność: oni nazywają… .

Infiksy —ma— oraz —ni— wyrażają osobę obiektu, na którą skierowana jest czynność czasownika. W tym wypadku —ma— to 1 osoba mnie nazywają…, —ni— to 2 osoba ciebie nazywają…; 3 osoba nie przybiera żadnej cechy i to właśnie w tej osobie czasowniki znajdziemy w słownikach.

Oczywiście —ma— i —ni— mogą się znajdować na początku czasownika jak i też w środku, a zatem zawsze ucząc się nowego czasownika musimy znać jego podstawową formę (3 osoba liczby pojedyńczej) oraz 1 osobę, by wiedzieć w którym miejscu “doklejać” cechy form osobowych.

Chyba nic trudnego, trzeba tylko na początku wkuć na pamięć, a potem już będziemy mogli polegać na naszym wyczuciu.

Formułowanie pytań

W języku lakota, pytania buduje się w bardzo prosty sposób – wystarczy na końcu dodać enklitykę pytajną hwo (męska), he (żeńska) lub so (zdania retoryczne). Enklityka so jest używana zarówna przez mężczyzn jak i kobiety, ale stosowana tylko wtedy, kiedy nie spodziewamy się uzyskać odpowiedzi – na przykład w sytuacji, kiedy zastanawiamy się nad odpowiedzią i szukamy jej w głowie: zaraz, zaraz… táku ečíyapi so?… jak on się nazywa?….

W zasadzie współcześnie i mężczyźni i kobiety używają enklityki he, z tą zasadą że he mężczyźni używają w mowie potocznej i w rozmowach nieformalnych, a enklityki hwo – w jezyku formalnym. Kobiety nie używają hwo wcale, chyba że te dopiero uczące się języka. ;)

W zależności z jakiego regionu (grupy, plemienia, rezerwatu) pochodzi rozmówca, możemy usłyszeć jeszcze dwa warianty enklityki hwo: huwó lub huŋwó. Język mówiony dążył do prostoty i właśnie hwo jest skróconą wersją huŋwó i nadal jest wymawiane nosowo – raczej jak [hŋwo]

Należy jeszcze zaznaczyć, że melodia głosu nie wznosi się na końcu pytania jak w języku polskim i znanych nam językach europejskich.

Przedstawiamy się

Pytanie o imię to: táku eníčiyapi he?, ale możemy się też zapytać w ten sposób nitúwe he? kto ty jesteś?. Táku eníčiyapi he? w mowie potocznej skraca się do tág eníčiyab he?

Na to pytanie odpowiadamy na różne sposoby:

Michał emáčiyapi. Nazywam się Michał

lub

Michał emáčiyape ló. (= emáčiyapi yeló) Nazywam się Michał (i tak właśnie jest).

Ania emáčiyapi. Nazywam się Ania.

lub

Ania emáčiyapi kštó. Nazywam się Ania (i tak właśnie jest).

albo inaczej:

Michał lé miyé lub Michał hé miyé. Jestem Michał.
Michał lé miyé yeló lub Michał hé miyé yeló. Jestem Michał.
Ania lé miyé lub Ania hé miyé. Jestem Ania.
Ania lé miye kštó lub Ania hé miyé kštó. Jestem Ania.

yeló i kštó to eklityki rodzajowe stawiane na końcu zdania oznajmującego, stwierdzającego jakiś fakt.

yeló, kštó enklityki rodzajowe.

yeló używają mężczyźni
kštó używają kobiety

Enklityki yeló i kštó jeśli są używane, stawia się je na końcu zdania oznajmującego, aby potwierdzić jakiś fakt, aby stanowczo wyrazić swoje myśli, albo po prostu by jedynie nadać zdaniu rytm. Dzieci raczej ich nie stosują, natomiast dorośli bardzo często, a nawet nagminnie.

Yeló skraca się do ló, jeśli wyraz poprzedzający kończy się na -e.

Kštó wymawiane jest niekiedy jako kištó a w mowie potocznej jako kšt.

Jest taki piękny przykład zastosowania tych asercji w filmie “Tańczący z wilkami”, kiedy podczas narady Indian Lakota, co zrobić z Białym, który tkwi nieopodal nich na posterunku. Wódz Dziesięć Niedźwiedzi twierdzi, że trzeba tam pojechać i wybadać, co Biały zamierza tam robić. Nieco narwany Wiatr We Włosach namawia wszystkich, by potraktować Białego jak intruza i wyeliminować go jak najszybciej, i że to nie wypada by Wódz Dziesięć Niedźwiedzi udawał się do marnego żołnierza. Na co Dziesięć Niedźwiedzi odpowiada:
– Mníŋ kte šni yeló. Níŋ kte ló! i koniec dyskusji Ja tam nie pojadę. Ty to zrobisz!

Tutaj jest ten fragment: youtube.com

Jeszcze o imionach Indian

Indianie nie posiadali imion ani nazwisk w takim znaczeniu jakim dysponowali nimi Biali. Nie potrzebne im były żadne rejestry ani spisy ludności, w związku z czym nadawali sobie imiona, które często otrzymywali w wizjach:

The name came to my uncle, a traditional Cherokee man, who had a vision of a white deer coming to him and singing my name. He knew it was to be White Deer.

Takie imiona były idealnie zespolone z daną osobą, ponieważ opisywały jej charakter, umiejętności i wyznaczały pośrednio jej drogę życiową. Były jej odbiciem lustrzanym w świecie wizji. Stąd właśnie bardzo poetyckie imiona Indian jak wspomniany Wiatr We Włosach, czy Biała Sowa.

Aby odróżnić kobiece imiona od męskich – dodawano do żeńskich imion wiŋ, pochodzace od słowa wíŋyaŋ kobieta, np:
Hiŋháŋsaŋ-wiŋ Biała Sowa (kobieta)

Co należy zapamiętać?

Táku eníčiyapi hwo/he? – jak masz na imię?
Nitúwe hwo/he? – Kto ty jesteś?
… emáčiyapi – mam na imię…
… emáčiyape ló – mam na imię…
… emáčiyapi kštó – mam na imię…
… lé miyé (yeló/kštó) – jestem …
… hé miyé (yeló/kštó) – jestem …
koniugacja:
1 os. e-má-čiya-pi nazywają mnie
2 os. e-ní-čiya-pi nazywają ciebie
3 os. e-číya-pi nazywają go
eklityki pytajne:
hwo męska
he żeńska
so pytania retoryczne
enklityki rodzajowe (asercje):
yeló używają mężczyźni
kštó używają kobiety