[004] Lekcja czwarta - co to jest?

Dzieci uczą się bardzo szybko języka. A kiedy już zaczną mówić, a potem zadawać pytania, robią piorunujące postępy. Takie lakockie dziecko ciekawe świata prawdopodobnie męczyłoby notorycznie mamę pytaniami.

Lé táku he? – Co to jest?
Hé táku he? – A tamto.. co to jest?

A cierpliwa mama odpowiadałaby:

Lé íŋyaŋ héčha. To jest kamyk.
Hé čháŋ héčha. Tamto, to jest drzewo.

Dzisiaj właśnie nauczymy się formułowania prostych pytań i odpowiedzi. Poniżej struktura zdania pytającego.

– Lé táku he? Co to jest?
– Lé ožáŋžaŋglepi héčha. To jest okno.
– Hé táku he? Co to tam jest?
– Hé thiyópa héčha. Tam sa drzwi.
– Lé táku he? Co to jest?
– Lé wičházo héčha. To jest pióro (długopis).
– Lé táku he? Co to jest?
– Lé wówapi héčha. To jest książka.
– Hé táku he? co to tam jest?
– Hé thípi héčha. Tam jest dom.

I moglibyśmy się tak bawić do znudzenia, pytanie – odpowiedź… pytanie – odpowiedź… Ale musimy zapamiętać, iż lé to zaimek wskazujący ten, ta, to i odnosi się do przedmiotów znajdujących się w zasięgu ręki; natomiast hé to zaimek wskazujący tamten, tamta, tamto i odnosi się do przedmiotów znajdujących się dalej od mówiącego.

Odpowiedzi twierdzące i przeczące

Struktura wygląda tak:

– Lé wówapi héčha he? – Czy to jest książka?
– Háŋ, lé wówapi héčha. – Tak, to jest książka.
– Hiyá, lé wówapi héčha šni. – Nie, to nie jest książka.

šni stawiamy zawsze na końcu zdania. Róznica między šni a hiyá jest istotna, coś jak w niemieckim między nicht a nein.
háŋ – tak, jest używane zarówno przez kobiety jak i przez mężczyzn (w mowie nie formalnej). W zwrotach grzecznościowych, formalnych mężczyźni używają háu.
háŋ oraz háu mają też inne znaczenie, które już znacie: cześć, witaj

Słówka

Jak najprościej i najskuteczniej uczyć się nowych słówek. Ja stosuję taką metodę: zbieram listę przedmiotów z mojego otoczenia na przykład: stół, samochód, krzesło, niebo, droga, trawa, drzewo, kamień, ziemia, woda, deszcz, śnieg, tramwaj, autobus, sklep, kot, pies, ptak… etc. Potem szukam w słowniku i wpisuję obok wersję w lakota: wáglutapi, iyéčhiŋkiŋyaŋke, oákaŋke, maȟpíya, čhaŋkú, pȟeží, čháŋ, íŋyaŋ, makȟá, mní, maǧážu, wá, oyáte itȟókšu, masʼóphiye, igmú, šúŋka, ziŋtkála. Po czym wybieram sobie pierwsze pięć albo dziesięć słówek, uczę się ich na pamięć, a następnego dnia idąc na przykład do pracy albo do sklepu widząc na przykład trawę, mówię do siebie: – Hé táku he? – Hé pȟeží héčha. – Co tam jest? – Tam jest trawa.

Obserwujmy wszystko, co jest wokół nas i spisujmy słówka. Po jakimś czasie będziemy mieli na tyle bogaty zasób słów, że z łatwością będziemy mogli budować proste zdania. Zadawajcie pytania, bo świat wokół nas domaga się naszego zainteresowania, aż prosi się o pytania…

rzeczowniki czy czasowniki?

táku co; (czym jest) w zdaniu lé táku he?, táku pełni rolę orzecznika czym (jest). W języku lakota nie ma czasownika “jest” w znaczeniu jaki spotkamy w wielu europejskich językach. Jedynie w języku węgierskim znajdziemy analogiczną sytuację. Jeżeli chcemy powiedzieć to jest drzewo, mówimy po prostu: lé čháŋ. albo lé čháŋ héčha.

Héčha opisuje tylko rzeczownik jest tego rodzaju i gdybyśmy chcieli być hiper-dokładni przetłumaczylibyśmy jako to jest czymś z rodzaju drzew. Programiści zapewne dostrzegają pewną analogię w obiektowych językach programowania: JFrame frame; “frame” jest obiektem klasy “JFrame”; w lakota-java :) zapisalibyśmy to w ten sposób frame JFrame héčha. Czyli zdanie lé čháŋ héčha w dosłownym tłumaczeniu to: obiekt lé héčha. jest rodzaju/klasy čháŋ drzewo; jest jednym z drzew; należy do rodzaju drzew.

Ponieważ w języku lakota nie ma czasownika być, większość rzeczowników może pełnić rolę czasowników. Wynikałoby z tego, że táku możemy przetłumaczyć jako “czym jest” i zdanie lé táku he? to dosłownie “czym to jest”.

I tak samo dzieje się z innymi rzeczownikami. Kiedy mówię hokšíla, to tłumaczymy to jedno wyrazowe zdanie jako to jest chłopiec, a raczej to jest chłopcem; wičhíŋčala – to jest dziewczynką.

Skoro mówiłem, że niemal wszystkie rzeczowniki mogą pełnić rolę czasowników, to odmieńmy “rzeczownik” hokšíla przez osoby:

1os. homákšila jestem chłopcem – a moze lepiej jamchłopiec :)
2os. honíkšila jesteś chłopcem – tyśchłopiec :)
3os. hokšíla jest chłopcem – chłopiec

Prawda, że rewelacja!

Możemy nawet zadać pytanie: nitáku he? czym/kim ty jesteś?.
homákšila, odpowiadamy lub hokšíla hemáčha jestem chłopcem.

No i czy táku to rzeczownik czy czasownik, a może rzeczowniko-czasownik?

– Nitáku he? – Kim jesteś?
– Hokšíla hemáčha. albo homákšila (héčha). – Jestem chłopcem.
– wičhíŋčala hemáčha. albo wimáčhiŋčala(héčha). – Jestem dziewczynką.

I jeszcze koniugacja czasownika héčha.

Odmiana czasowników przez osoby (koniugacja) w języku lakota wydaje się z pozoru całkiem prosta. ma- dodajemy do czasownika w 1 osobie, ni- – w drugiej osobie; w trzeciej osobie nie dodajemy nic. Te formy osobowe mogą się znajdować zarówno na początku jak i w środku czasownika. I nie ma tutaj żadnych reguł. Ucząc się nowych słówek, musimy równocześnie zapamiętywać, w którym miejscu dodawane są formy osobowe. Do słowa táku dodajemy na początku: ma-táku, ni-táku; do słowa hokšíla – w środku: ho-má-kšila.