[005] Lekcja piąta - ile masz lat czyli liczebniki

Liczebniki wyrażają jakąś ilość i w zasadzie po części pełnią podobną funkcję jak przymiotniki, czasem jak rzeczowniki lub przysłówki. Nie inaczej jest w języku lakota. Sam system numeryczny w języku lakota nie jest jakoś nadmiernie skomplikowany. Jest w zasadzie dziecinnie prosty i dość konsekwentny. Wystarczy nauczyć się liczebników od jeden do dziesięciu i zapamiętać pewne reguły. I poniżej do wkucia na pamięć:

Liczebniki 1 – 10

waŋčí używamy jedynie przy wyliczaniu, liczeniu, natomiast waŋží znaczy jeden z wielu i jest używany w zdaniach wraz z rzeczownikami lub zastępując rzeczowniki.

Liczebniki 11 – 20

Liczebniki 21 – 29

Liczebniki 30 – 100

I teraz już potrafimy liczyć do 100! A oto kilka przykładów:
34 – wikčémna yámni sáŋm akétopa
57 – wikčémna záptaŋ sáŋm akéšakowiŋ
65 – wikčémna šákpe sáŋm akézaptaŋ
88 – wikčémna šaglógaŋ sáŋm akéšaglogaŋ
93 – wikčémna napčíyuŋka sáŋm akéyamni

Tóna he? (Ile tego jest?)

Jak napisałem wcześniej, liczebniki pełnią po części podobną funkcję w zdaniu jak przymiotniki i tak jak przymiotniki w zdaniu występują za rzeczownikami, które określają.

	wíčazo waŋží	jeden ołówek
	wíčazo núŋpa	dwa ołówki
	wíčazo yámni	trzy ołówki
	wówapi tópa	cztery książki
	wówapi záptaŋ	pięć książek
	wówapi šákpe	sześć książek

Dialogi.

– Waníyetu nitóna he? – ile masz lat?
– Waníyetu wikčémna núŋpa sáŋm akénuŋpa. Na niš? Waníyetu nitóna he? – mam lat 22. A ty? Ile masz lat?
– Waníyetu wikčémna núŋpa sáŋm akétopa. – Mam lat 24.

– Hé waníyetu tóna he? ile on ma lat?
– (Waníyetu ) núŋpa sáŋm akéšaglogaŋ. on ma 27lat

Możemy też użyć czasownika henákeča (tyle, tak dużo, tak wiele):

– Hé wičhíŋčala, waníyetu tóna he? a ta dziewczyna, ile ona ma lat?
– Hé waníyetu akéšaglogaŋ henákeča. Ona ma 18 lat.
– Wičhíŋčala kiŋ hé káŋ šni, tȟéča yeló. Na níš, tȟéča oníwaŋyaŋke ló. Waníyetu tonánikeča he? Ta dziewczyna nie jest stara, jest młoda. A ty, młodo wyglądasz. Ile masz lat?
– Waníyetu wikčémna yámni sáŋm akéwaŋži henámakeča. Mam lat 31.
– Waŋná nitȟéča šni, nikáŋ kštó. teraz/już nie jesteś młody, jesteś stary.
– átayaš makáŋ šni na káŋ omáwaŋyaŋka šni yeló! Héčhena matȟéča yeló Wcale nie jestem stary i nie wyglądam staro, jestem wciąż młody.

tonákeča – jak dużo, ile

– Ničhíŋča tonákeča he? ile ty masz dzieci? (dosł. twoje dzieci ile jest?)
– Mičhíŋča yámnipi. Na níš, ničhíŋča yukȟáŋ he? Mam trójkę dzieci. (dosł. Moich dzieci jest-trzy tyle-właśnie). A ty, masz dzieci?
– Mičhíŋča waníče. Ja nie mam dzieci. (dosł. Moje dzieci nie-ma.)

wyjasnienie słów henákeča, tonákeča i tóna

Henákeča to, o dziwo, czasownik i znaczy ‘być w takiej ilości, tak dużo, tyle’. Na przykład, gdybyśmy przynieśli duży bukiet kwiatów dziewczynie, dziewczyna mogła by powiedzieć henákeča ‘ale ich dużo’. Jego odpowiednikiem w pytaniach jest czasownik i zaimek tonákeča i znaczy ‘jak dużo, jak wiele, w jakiej ilości, kilka’. Tonákeča i tóna znaczą w zasadzie to samo jednak tóna używany jest tam, gdzie mamy do czynienia na przykład z płynami, cieczami. Jednakże tej reguły już chyba nikt nie przestrzega. W mowie potocznej tonákeča się skraca do: tónakča

1os. henámakeča, tonámakeča mam tak dużo (jest mi tak dużo), ile mam?
2os. henánikeča, tonánikeča masz tak dużo (jest tobie tak dużo), ile masz?
3os. henákeča, tonákeča ma tak dużo, ile/jak dużo?

Można już zauważyć pewną regułę, w języku lakota są pewne grupy wyrazów, które zaczynają się na l-, h-, t- np: lenákeča w tej ilości, henákeča w tamtej ilości, tonákeča w jakiej ilości; lé ten, hé tamten, tukté który. Wyrazy zaczynające się a t- to głównie pytania i prawie zawsze odpowiadają im zaimki zaczynające się na l- ten lub h- tamten. Ważne, żebyśmy już potrafili zauważać ten wzorzec.

Dialogi 2

Pytania o numer telefonu

– Táku wóiyawa omásʼapȟe waŋží nitȟáwa he? – Jaki jest do ciebie telefon?
– Omás’apȟe nitȟáwa tókča he? – Jaki masz numer telefonu?
– Omás’apȟela wóiyawa nitȟáwa kiŋ táku he? Jaki ty masz numer telefonu komórkowego?
albo
– Omás’apȟela wóiyawa nitȟáwa tókča he? Jaki ty masz numer telefonu komórkowego?

Jak zapytać o godzinę

– Mázaškaŋškaŋ tóna he? która jest godzina? (dosł. jak duża jest godzina)
– Mázaškaŋškaŋ zaptáŋ./waŋná mázaškaŋškaŋ zaptáŋ. jest piąta/teraz jest piąta.

– Waŋná mázaškaŋškaŋ tónakča he? Która jest teraz godzina?
– Tópa sáŋm okhíse. 4:30

– Oápȟe/owápȟe tóna he? która jest godzina?
– (waŋná) oápȟe yámni teraz jest trzecia.
– Na oápȟe čík’ala tóna he? no a ile minut?
– Núŋpa dwie

mázaškaŋškaŋ to ciekawe słowo máza znaczy żelazo a škaŋškáŋ być w ruchu, czyli mázaškaŋškaŋ to ‘żelazo-które-jest-w-ruchu’ :)

lená/hená – Liczba mnoga rzeczowników

– Hená táku he? – Co to (tamte rzeczy) jest?
– Lená wíyatke héčha – To (te rzeczy) są kubki.
– Wíyatke kiŋ tóna luhá he? – Ile masz tych kubków?
– Wíyatke kiŋ núŋpa bluhá. – Mam 2 kubki.

Na poprzedniej lekcji poznaliśmy zaimki wskazujące lé/hé a dzisiaj te same zaimki ale w liczbie mnogiej. Jak widać na powyższych przykładach rzeczownik nie ma liczby mnogiej. Język lakota nie posiada liczby mnogiej dla rzeczowników. Liczbę mnogą uzyskujemy albo poprzez zastosowanie zaimków np: lená/hená albo porzez odpowiednią formę czasownika, którą poznamy na kolejnych lekcjach.

-pi – liczba mnoga czasowników

Kiedy mówimy, że mamy trójkę dzieci to powiemy mičhíŋča yámnipi. a kiedy mówimy, że mamy trzy kubki to wíyatke yámni (bluhá). Dlaczego nie powiemy wíyatke yámnipi? Bo wíyatke to rzeczownik nieożywiony. Czasowniki odnoszące się do rzeczowników ożywionych otrzymują końcówkę -pi. Powiedziałem czasowniki a nie liczebniki? No tak, to jest właśnie język lakota, tam prawie wszystko jest czasownikiem. Dlatego zgodnie z powyższą regułą zespół Ich Troje w lakota nazywałby się Yámnipi :)

I jeszcze przykład, który pewno wam umknął. Dziewczyna, której przynieśliśmy bukiet kwiatów zachwycona powiedziała henákeča ‘ale ich dużo’, a dlaczego nie powiedziała henákečapi? Mogła by tak odpowiedzieć, ale kiedy zamiast kwiatów przyprowadzilibyśmy jej czwórkę bachorów.

No chyba żeby była wybredna a na bukiet kwiatów wzruszyłaby ramionami i palnęła: čokčónala ale ich mało; i odpowiednio na czwórkę bachorów rzekłaby: čonálapi ale ich mało.