[007] Lekcja siódma - Czasowniki stanu
Dzisiaj wreszcie zaczniemy budować proste zdania z użyciem czasowników. Fleksja czasowników w języku lakota jest niesamowicie trudna, ponieważ są na przykład takie formy jak “robię coś dla kogoś”:
opȟétȟuŋ – kupować
opȟékičatȟuŋ – kupować coś dla kogoś
Ale my zajmiemy się narazie prostszymi formami.
W języku lakota czasowniki dzielą się na – użyję terminów angielskich – stative i active verbs. Stative verbs to czasowniki związane ze stanem np być głodnym, spragnionym, spać etc. Active verbs to czasowniki związane z czynnością. Podmiot ma kontrolę nad czynnością, którą wykonuje np: idę, siedzę, pytam.
Konjugacja
| 1. | ma- | 1 osoba | uŋ(k)—pi | 1 osoba liczba mnoga |
| 2. | ni- | 2 osoba | ni—pi | 2 osoba liczba mnoga |
| 3. | – | 3 osoba | -pi | 3 osoba liczba mnoga |
Kilka statycznych czasowników już poznaliśmy np w zdaniu ištá nitȟótȟo (masz niebieski oczy, waníyetu nitóna he? ile masz lat?.
waštéčaka – być miłym
| 1. | mawáštečake | jestem miły/-a | uŋwáštečakapi | jesteśmy mili/-łe | |
| 2. | niwáštečake | jeteś miły/-a | niwáštečakapi | jesteście mili/-łe | |
| 3. | waštéčake | jest miły/-a | waštéčakapi | są mili/-łe |
Nie przejmujcie się narazie tym, że wygłosowe “a” zmienia nam sie na “e”. O tym napiszę później.
“Kotki są miłe” to po lakota: igmú waštéčakapi, a kotki są milutkie – igmú líla waštéčakapi.
Dobrze.. to spróbujmy utworzyć nieco dłuższe zdanie, wykorzystując czasowniki z poprzedniej lekcji. Kolory to przecież właśnie stative verbs.
Ten szary kotek jest milusi. – igmú ȟóta kiŋ lé líla waštéčake.
| líla | bardzo |
|---|
Fleksja w języku lakota jest zróżnicowana. Czasem są to prefiksy, jak w powyższym przykładze a czasem infiksy lub postfiksy.
watúkȟa być zmęczonym
| 1. | wa-má-tukȟa | jestem zmęczony/-a | wa-úŋ-tukȟa-pi | jesteśmy zmęczeni/-e | |
| 2. | wa-ní-tukȟa | jeteś zmęczony/-a | wa-ní-tukȟa-pi | jesteście zmęczeni/-e | |
| 3. | watúkȟa | jest zmęczony/-a | watúkȟapi | są zmęczeni/-e |
watúkȟa oníwaŋyaŋke – wyglądasz na zmęczoną
ípuza być spragnionym
| 1. | í-ma-puze | jestem spragniony/-a | í-uŋ-puza-pi | jesteśmy spragnieni/-e | |
| 2. | í-ni-puze | jeteś spragniony/-a | í-ni-puza-pi | jesteście spragnieni/-e | |
| 3. | ípuze | jest spragniony/-a | ípuza-pi | są spragnieni/-e |
ičháǧa rosnąć
| 1. | i-má-čhaǧe | rosnę | uŋk-íčhaǧa-pi | rośniemy | |
| 2. | i-ní-čhaǧe | rośniesz | i-n-íčhaǧa-pi | rośniecie | |
| 3. | ičháǧe | rośnie | ičháǧa-pi | rosną |
ištíŋma śpać
| 1. | m-ištíŋme | śpię | uŋk-íštiŋma-pi | śpimy | |
| 2. | n-ištíŋme | śpisz | n-ištíŋma-pi | śpicie | |
| 3. | ištíŋme | śpi | ištíŋma-pi | śpią |
I kilka stative verbs, które już pojawiły się w poprzednich lekcjach
Lakȟóta Lakota, rdzenny amerykanin
| 1. | ma-lákȟota | jestem indianinem | uŋ-lákȟota-pi | jesteśmy indianami | |
| 2. | ni-lákȟota | jesteś indianinem | ni-lákȟota-pi | jesteście indianami | |
| 3. | lakȟóta | jest indianinem | lakȟóta-pi | są indianami |
wašíču Biały człowiek, Europejczyk
| 1. | wa-má-šiču | jestem białym | wa-úŋ-šiču-pi | jesteśmy białymi | |
| 2. | wa-ní-šiču | jesteś białym | wa-ní-šiču-pi | jesteście białymi | |
| 3. | wašíču | jest białym | wašíču-pi | są białymi |
W filmie “Tańczący z wilkami” jest scena, kiedy amerykański żołnierz po raz pierwszy dociera do obozu Indian. Przerażona Indianka, która go zauważa krzyczy właśnie… ale posłuchajcie sami, co ona krzyczy
háŋska być długim, wysokim
| 1. | ma-háŋske | jestem długi, wysoki | uŋ-háŋska-pi | jesteśmy długimi, wysocy | |
| 2. | ni-háŋske | jesteś długi, wysoki | ni-háŋska-pi | jesteście długimi, wysocy | |
| 3. | háŋske | jest długi, wysoki | háŋska-pi | są długimi, wysocy |
Sufiksy mogą nawet być dodane w ten sposób:
henála nie istnieć, wymrzeć, być zmniejszony, ubywać, wyczerpać, zużyć
| 1. | hená-ma-la | nie ma mnie | hená-uŋpi-la | nie ma nas | |
| 2. | hená-ni-la | nie ma ciebie | hená-nipi-la | nie ma was | |
| 3. | henála | nie ma jego/jej | hená-pi-la | nie ma ich |
hokšíla chłopiec, być chłopcem
| 1. | ho-má-kšila | jestem chłopcem | ho-úŋ-kši-pi-la | jesteśmy chłopcami | |
| 2. | ho-ní-kšila | jesteś chłopcem | ho-ní-kši-pi-la | jesteście chłopcami | |
| 3. | hokšíla | jest chłopcem | hokší-pi-la | %(pol)są chłopcami |
wičhíŋčala dziewczynka, być dziewczynką
| 1. | wi-má-čhiŋčala | jestem dziewczynką | wi-úŋ-čhiŋčala-pi | jesteśmy dziewczynkami | |
| 2. | wi-ní-čhiŋčala | jesteś dziewczynką | wi-ní-čhiŋčala-pi | jesteście dziewczynkami | |
| 3. | wičhíŋčala | jest dziewczynką | wičhíŋčala-pi | są dziewczynkami |
čhaŋtéšiča być smutnym
| 1. | čhaŋté-ma-šiče | jestem smutny/-a | čhaŋté-uŋ-šiča-pi | jesteśmy smutni/-e | |
| 2. | čhaŋté-ni-šiče | jesteś smutny/-a | čhaŋté-ni-šiča-pi | jesteście smutni/-e | |
| 3. | čhaŋtéšiče | jest smutny/-a | čhaŋtéšiča-pi | są smutni/-e |
čhaŋtéwašte być wesołym, szczęśliwym
| 1. | čhaŋté-ma-wašte | jestem szczęśliwy/-a | čhaŋté-uŋ-wašte-pi | jesteśmy szczęśliwi/-e | |
| 2. | čhaŋté-ni-wašte | jesteś szczęśliwy/-a | čhaŋté-ni-wašte-pi | jesteście szczęśliwi/-e | |
| 3. | čhaŋtéwašte | jest szczęśliwy/-a | čhaŋtéwašte-pi | są szczęśliwi/-e |
| čhaŋté | serce |
|---|---|
| šíča | być złym |
| wašté | być dobrym |
Inne czasowniki:
| išnála | być sam, być jednym/-ą | mišnála, nišnála, uŋkíšnala |
|---|---|---|
| ítokȟa šni | nie obchodzić, nie przejmować się | ímatokȟa šni, ínitokȟa šni, íuŋtokȟapi šni |
| kakíža | cierpieć | makákiže, nikákiže, uŋkákižapi |
| káŋ | być starym (ożywione) | makáŋ, nikáŋ, uŋkáŋpi |
| tȟaŋníla | być zniszczonym, zużytym, starym (nieożyione) | |
| tȟéča | być nowym, młodym | matȟéča, nitȟéča, uŋtȟéčapi |
| ksápa | być mądrym, sprytnym | maksápe, niksápe, uŋksápapi |
| léčha | być tego rodzaju | lemáčha, leúŋčhapi |
| héčha | być tamtego rodzaju | hemáčha, heúŋčhapi |
| mná | mieć zapach, pachnieć | mamná, nimná, uŋmnápi |
| oȟʼáŋkȟo | być szybkim | omáȟʼaŋkȟo, oníȟʼaŋkȟo, uŋkóȟʼaŋkȟopi |
| ȟʼaŋhí | być wolnym, powolnym | maȟʼáŋhi, niȟʼáŋhi, uŋȟʼáŋhipi |
| oȟʼáŋwašte | być miłym, serdecznym | omáȟʼaŋwašte, oníȟʼaŋwašte, uŋkóȟʼaŋwašte |
| kȟátA | być ciepłym, gorącym | |
| okȟáta | czuć ciepło | omákȟate, oníkȟate, uŋkókȟatapi |
| čhuwíta | być zimnym, czuć zimno | mačhúwita, uŋčhúwitapi |
| sní | być zimnym | masní, nisní, uŋsnípi |
| ówakȟáŋkȟaŋ | kłamać, być kłamcą | ómawakȟaŋkȟaŋ, óniwakȟaŋkȟaŋ, óuŋwákȟaŋkȟáŋpi |
| ptéčela | być krótkim | maptéčela, niptéčela, uŋptéčelapi |
| tȟáŋka | być dużym, wielkim | matȟáŋka, nitȟáŋka, uŋtȟáŋkapi |
| púza | być suchym | mapúze, nipúze, uŋpúzapi |
| šápa | być brudnym, ciemnym | mašápe, nišápe, uŋšápapi |
| šíča | być złym | mašíče, nišíče, uŋšíčapi |
| taŋyáŋ | być zdrowym, czuć się dobrze | matáŋyaŋ,nitáŋyaŋ, uŋtáŋyaŋpi |
| tȟókeča | być różnym, obcym, dziwnym | matȟókeča, nitȟókeča, uŋtȟókečapi |
| tké | być ciężkim | matké, nitké, uŋtképi |
| t’á | umrzeć | mat’é, nit’é, uŋt’ápi |
| úŋšika | być biednym, mizernym | úŋmašike, úŋnišike, úŋuŋšipike |
| yukȟáŋ | mieć (części ciała, członkowie rodziny) | mayúkȟe, niyúkȟe, uŋyúkȟaŋpi |
| níča | brakować czegoś, nie mieć czegoś, potrzebować | maníče, niníče, uŋníčapi |
| ȟwá | być śpiącym (tylko w stosunku do ludzi) | maȟwá, niȟwá, uŋȟwápi |
| čhó | być atrakcyjnym, miłym, ładnym, pięknym, wspaniałym, smacznym | mačhó, ničhó, uŋčhópi |
| úŋčihišni | być leniwym, gnuśnym, nie być w stanie zaopiekować się kimś, nieporadnym, nieudolnym, bezwartościowym | úŋmačihišni, úŋničihišni, únuŋčihipišni |
ȟópa być niesamowicie pięknym/atrakcyjnym, być olśniewająco pięknym/-ą
| 1. | ma-ȟópe | jestem śliczny/-a | uŋ-ȟópa-pi | jesteśmy śliczni/-e | |
| 2. | ni-ȟópe | jesteś śliczny/-a | ni-ȟópa-pi | jesteście śliczni/-e | |
| 3. | ȟópe | jest śliczny/-a | ȟópa-pi | są śliczni/-e |
bébela kiŋ lé ȟópe. – to niemowlę jest śliczne
– wičhíŋčala kiŋ hé ȟópe. – tamta dziewczynka jest śliczna
– hó wičhíŋčala kiŋ hé pȟehíŋ kiŋ háŋskaska na ȟobȟópe. – no, włosy tamtej dziewczynki są długie i śliczne.
Pȟehíŋ háŋskaska kiŋ niȟobȟópe. twoje długie włosy są śliczne
Napé núm niyúkȟe. Ištá núm kȟó niyúkȟe Masz dwie ręce. Masz też dwoje oczu.
***
Ištá nitȟáŋtȟaŋkapi. Macie duże oczy.
Pȟehíŋ niháŋskaskapi na nisápsapapi. Macie czarne i długie włosy.
Hí líla nipȟépȟepi. Macie bardzo ostre zęby.
Niyéš wókȟonikipȟekapi. Jesteście straszni/przerażający.
***
– Tȟaŋké niyúkȟa he? Czy masz siostrę?
– Haŋ, tȟaŋké mayúkȟe. Mitȟáŋke pȟehíŋ kiŋ sápsapiŋ na ȟobȟópe Tak, mam siostrę. Włosy mojej siostry są czarne i długie.
– Na níš, tȟaŋké niyúkȟa he? A ty, czy masz siostrę?
– Hiyá, tȟaŋké mayúkȟa šni. Tȟaŋkší núm mayúkȟe ló. Mitȟáŋkši osúŋ líla háŋskaskapi. Nie, nie mam siostry. Mam dwie siostry. Moje młodsze siostry maję bardzo długie warkocze.
| hí | ząb |
|---|---|
| pȟé | ostry |
| niyéš | ty, wy |
| wókȟokipȟeka | być przerażającym, strasznym |
| kȟó | też, także |
| napé | ręka |
| tȟaŋké | starsza siostra (dla mężczyzny) |
| tȟaŋkší | młodsza siostra (dla mężczyzny) |
| čhuwé | starsza siostra (dla kobiety) |
| mitȟáŋ | młodsza siostra (dla kobiety) |
| osúŋ | warkocz |
Liczba mnoga
Liczba mnoga rzeczowników ożywionych i nieożywionych jest różna. Dla nieożywionych – czasowniki ulegają reduplikacji, a dla ożywionych rzeczowników – czasowniki ulegają fleksji, czyli poprzez sufiks -pi. Rzeczowniki ożywione dotyczą ludzi oraz zwierząt.
wičhíŋčala kiŋ háŋskapi te dziewczyny są wysokie.
pȟehíŋ háŋskaska długie włosy / włosy są długie.
pȟeží háŋskaska trawa jest wysoka
šuŋgmánitu tȟáŋka kiŋ ȟótapi te wilki są szare.
wapȟóštaŋ kiŋ lená ȟolȟóta te czapki są szare.
Liczba mnoga może być utworzona z dwóch form reduplikowanej i fleksyjnej jednocześnie, tak jak w diologu powyżej. mitȟáŋkši osúŋ líla háŋskaskapi. Mamy tu do czynienia z dwoma rzeczownikami, jeden ożywiony a drugi nieożywiony:
osúŋ háŋskaska – warkocze są długie
mitȟáŋkši háŋskapi – moje siostry są wysokie
mitȟáŋkši osúŋ háŋskaskapi – moje siostry mają długie warkocze; co prawda nie mamy w tym zdaniu czasownika mieć, ale możemy to przetłumaczyć dosłownie: moim siostrom są długie warkocze
I dlatego w tym wypadku musimy użyć i reduplikacji i formy fleksyjnej.