[011] Lekcja jedenasta - struktura zdań

Czasownik na koniec

Przyszła właściwa pora na zajęcie się problemem struktury zdań w jezyku lakota. Jak już pewno zauważyliście jest ona dość specyficzna. Miejsca poszczególnych wyrazów w zdaniu nie są przypadkowe. W językach takich jak lakota, gdzie rzeczowniki nie odmieniają się przez przypadki, aby sens zdania był jednoznacznie rozumiany, musi być zachowana odpowiednia struktura zdań.

• waŋžíni – o tej formie jeszcze nie wspominałem, a to po prostu rodzajnik nieokreślony w zdaniu przeczącym.

W powyższych przykładach na pierwszym miejscu jest zawsze albo podmiot (ostatnie trzy zdania), albo dopełnienie. Na końcu zdania stoi orzeczenie wraz z różnymi kwantyfikatorami (np. przeczenie, czas przyszły). Trzy ostatnie zdania możemy jeszcze podzielić na mniejsze części:

Zdania z okolicznikiem czasu

Rozbudujemy nieco zdanie i dodamy okolicznik czasu. Okoliczniki czasu umieszamy na samym początku zdania:

W języku lakota bardzo ważna jest kolejność poszczególnych wyrazów. W języku polskim deklinujemy rzeczowniki by określić, co jest podmiotem a co dopełnieniem. W poniższych zdaniach kolejność się nie zmienia, natomiast sens zdania – z uwagi na deklinację – już tak.

Człowiek wilka widział.
Człowieka wilk widział.

Ponieważ w języku lakota rzeczowniki się nie deklinują, nie możemy dowolnie zmieniać ich kolejności w zdaniu, bo równocześnie zmienimy sens zdania.

Zatem żeby powiedzieć wilk widział człowieka musimy zmienić kolejność wyrazów w zdaniu.

Šuŋgmánitu tȟáŋka waŋ wičháša waŋ waŋyáŋke.

Inne okoliczniki czasu:

Pytania

Jeśli chodzi o pytania, to struktura nie ulega zmian. Należy tylko dodać kwantyfikatory pytajne tj: hwo/he.

Híŋhaŋni hokšíla kiŋ tȟatȟáŋka waŋ akhípȟa he? – Czy (ten) chłopiec napotkał rano bizona?

W powyższym zdaniu zmieniłem dodatkowo rodzajnik nieokreślony waŋ na określony kiŋ, żeby zdanie było bardziej logicznie sensowne.

Zdania względne

Zdanie Widziałem bizona, który był/jest biały. właściwie semantycznie jest tożsame ze zdaniem Widziałem białego bizona. Ale język lakota uwielbia zdania względne, dlatego częściej spotkamy się właśnie z tym rodzajem zdań. I aby takie zdanie utworzyć potrzebujemy spójnika čha lub rodzajnika określonego kiŋ.

Porównajmy zdania:

Igmú waŋ ksápa čha waŋbláke. – Widzę (pewnego/jakiegoś) kota, który jest sprytny. lub Widzę (pewnego/jakiegoś) sprytnego kota.
Igmú waŋ ksápe kiŋ waŋbláke. – Widzę tego kota, który jest sprytny. lub Widzę tego sprytnego kota.
Gnašká tȟozí waŋ waŋbláke. – Widzę (pewną/jakąś) zieloną żabę.
Gnašká tȟozí kiŋ waŋbláke. – Widzę tę zieloną żabę.
Gnašká waŋ tȟozí čha waŋbláke. – Widzę (pewną/jakąś) żabę, która jest zielona. = Widzę (pewną/jakąś) zieloną żabę.
Gnašká waŋ tȟozí kiŋ waŋbláke. – Widzę tę żabę, która jest zielona. = Widzę tę zieloną żabę.

kiŋ

Rodzajnik określony kiŋ sprawia, że rzeczownik, lub fraza stojąca przed nim jest dokładnie określona i znana rozmówcom. Pełni taką samą funkcję jak angielskie the, niemieckie der, die, das czy szwedzkie det, den. W języku polskim brak rodzajników, a zaimki ten, ta, to nie są rodzajnikami i mają większe zastosowanie. Nie powinno się zatem stosować tych zaimków nadmiarowo przy tłumaczeniu na polski.

Jak widzimy w powyższych przykładach, rodzajnik określony kiŋ może określać całą frazę a nie tylko pojedyńczy rzeczownik. Możemy zatem zdanie względne podzielić na dwa mniejsze zdania:

1. Gnašká waŋ tȟozí. – Żaba jest zielona.
2. ________ kiŋ waŋbláke. – Widzę coś/to/sytuację (która jest dokładnie określona).

A teraz połączymy w jedno zdanie: gnašká waŋ tȟozí kiŋ waŋbláke. Wszystko co stoi przed kiŋ staje się jednym wielkim rzeczownikiem. Gdybyśmy chcieli spróbować spojrzeć na to zdanie okiem Indianina i dosłownie przetłumaczyć, to być może (bo ja nie jestem native speakerem) wyglądałoby to tak:

I jeszcze jedno dosyć ciekawe zdanie:

Wíŋyaŋ waŋ wašté kiŋ hokšíčala waŋ yuhá. – (Ta) kobieta, która jest ładna ma dziecko/chłopczyka.

Możemy to zdanie podzielić na kilka części:

wíŋyaŋ kiŋ wašté. – (Ta) kobieta jest ładna.
hokšíčala waŋ yuhá. – Ma chłopczyka.

A teraz aby połączyć te zdania musimy utworzyć zdanie względne i skorzystamy z takiej konstrukcji:

čha

Rodzajnik/spójnik čha jest w sumie w niewielkim stopniu podoby do rodzajnika kiŋ ale tylko w niewielkim. W powyższych przykładach działa na zasadzie łącznika. Łączy nam dwa zdania, a w języku polskim tłumaczymy to jako zdanie względne lub jako zdanie proste.

Matȟó waŋ wašʼáka čha waŋbláke. – Widzę niedźwiedzia, który jest silny. = Widzę silnego niedźwiedzia. (niedźwiedź w tym przypadku jest nieznany rozmówcom, jest to jakiś niedźwiedź, bliżej nieokreślony.)

Hokšíla waŋ íŋyaŋke. – Chłopiec biegnie.
Hokšíla kiŋ íŋyaŋke. – (Ten) chłopiec biegnie.
Hokšíla čha íŋyaŋke. – To jest jakiś/pewien chłopiec, który biegnie., a właściwie biegnie ktoś, kto jest chłopcem.
Wičhíŋčala waŋ lowáŋ. – Dziewczyna śpiewa.
Wičhíŋčala kiŋ lowáŋ. – (Ta) dziewczyna śpiewa.
Wičhíŋčala čha lowáŋ. – To jest jakaś/pewna dziewczyna, która śpiewa., a właściwie śpiewa ktoś, kto jest dziewczyną.

W sumie to bardzo fajna nazwa na regionalne piwo: “Matȟó wašʼáke” – Krzepki miś :)

Pamiętajcie, że język lakota uwielbia zdania względne. Częściej spotkamy taką konstrukcję:

Nitéhepi waŋ ptéčela čha yuhá. – Ona ma krótką spódnicę. a właściwie: ona ma spódnicę, która jest krótka.

aniżeli taką:

Nitéhepi ptéčela waŋ yuhá. – Ona ma krótką spódnicę.

Chociaż oba zdania semantycznie znaczą to samo.

Zaimki wskazujące

Zaimki wskazujące były już w lekcji 4, dla przypomnienia: lé ten, ta, to wskazuje przedmiot w bezpośredniej bliskości rozmówcy; hé tamten, tamta, tamto wskazuje przedmiot oddalony od rozmówcy. Jest jeszcze trzeci zamek: ká tamten, tamta, tamto daleko, który stosujemy do obiektów widocznych ale bardzo oddalonych od rozmówców. Mniej więcej to samo co w polskim ten tam daleko.

Zaimek wskazujący stosujemy razem z rodzajnikiem określonym.

Hé wiŋčhíŋčala kiŋ čháŋ kiŋ waŋyáŋke – Tamta dziewczyna widzi to drzewo.
Lé hokšíla kiŋ ípuze. – Ten chłopiec jest spragniony.
Lé wíŋyaŋ kiŋ wašté. – Ta kobieta jest ładna.;
Lé wíŋyaŋ kiŋ líla oówaŋyaŋg wašté. – Ta kobieta bardzo ładnie wygląda.

Zaimek wskazujący lé/hé może stać na początku lub na końcu rzeczownika określanego:
hé wiŋčhíŋčala kiŋ.
wiŋčhíŋčala kiŋ hé.

Do zapamiętania

kiŋ – rodzajnik określony; wymusza zmianę a-ablaut na e.
čha – buduje zdania względne; nie wymusza zmiany głoski wygłosowej a-ablaut.

Do zapamiętania konstrukcje zdaniowe:

_________ waŋ ________ kiŋ [orzeczenie]. np: widzę to coś/tego kogoś, który jest… (określone)
_________ waŋ ________ čha [orzeczenie]. np: widzę coś/kogoś, który jest… (nieokreślone)
_________ kiŋ ________ waŋ [orzeczenie]. np: to coś/ten ktoś widzi coś/kogoś.
_________ waŋ ________ waŋ [orzeczenie]. np: coś/ktoś widzi coś/kogoś.
_________ kiŋ ________ kiŋ [orzeczenie]. np: to coś/ten ktoś widzi to coś/tego kogoś.

Uwagi

Język lakota z uwagi na strukturę zdań należy do języków SOV (Subject-Object-Verb).
Język polski jak również angielski należy do języków SVO (Subject-Verb-Object).

kiŋ – archaiczna wersja rodzajnika określonego to čiŋ; niektórzy zamiast kiŋ używają także formy kiŋháŋ.

Praca domowa

To może praca domowa dla wytrwałych:

1. Dziewczyna chce pewną/jakąś niebieską sukienkę. (nieokreślona dziewczyna)
2. Dziewczyna chce pewną/jakąś niebieską sukienkę. (określona dziewczyna)
3. Dziewczyna chce pewną/jakąś niebieską sukienkę. (określona dziewczyna)
4. Ta dziewczyna chce określoną niebieską sukienkę.
5. Kot szuka myszki. jakiś kot
6. Kot szuka myszki. określony kot
7. Ten kot szuka myszki.
8. Chłopiec szuka nowych dżinsów. (l.poj.)
9. Dziewczyna widzi sukienki w groszki. (nieokreślona dziewczyna)
10. Dziewczyna chce sukienkę w groszki. (nieokreślona dziewczyna)
11. Czy ten określony chłopiec ma pizzę?
12. Tak, ten określony chłopiec ma pizzę.
13. Widzę tego określonego zmęczonego chłopca.
14. Widzę zmęczonego chłopca. (nieokreślonego chłopca)
15. Dziewczyna widzi jakiegoś/pewnego zmęczonego chłopca. (nieokreślona dziewczyna)
16. Chłopiec widzi jakąś/pewną smutną dziewczynę. (określony chłopiec)