[014] Lekcja czternasta - pogoda

Pytanie o pogodę – tókheča

Aby zapytać o pogodę musimy użyć czasownika tókheča być jakimś?, być jakiegoś rodzaju?, mieć jakąś cechę?. W języku mówionym skracane do tókča. Spotkaliśmy się już wcześniej z tym czasownikiem w lekcji 6 – kolory pytając o kolor: … oówa tókča he?

Wracające ze szkoły dziecko, mogłaby zapytać jakaś mama: tókča he? – jak było? albo Owáyawa tóktu he? – Jak było w szkole?
I wówczas pewno usłyszałaby standardową odpowiedź: wašté. – dobrze.

Natomiast razem z rzeczownikiem aŋpétu czasownik tókheča staje się pytaniem o pogodę i znaczy po prostu: jaka jest pogoda?.

Aŋpétu tókča he? – Jaka jest pogoda?
Aŋpétu kiŋ lé tókheča he? – Jaka jest dzisiaj pogoda?

Odpowiedzi:

Mašté. – Jest ciepło i słonecznie., albo
Aŋpétu mašté. – Jest słoneczny dzień. dosł. słoneczny dzień.
Aŋpétu kiŋ lé maǧážu. – Dzisiaj pada deszcz.
Aŋpétu kiŋ lé líla tȟaté. – Dzisiaj bardzo mocno wieje.

Możemy też zapytać się, planując na przykład wakacje, jaka tam jest pogoda. Do tego posłużymy się przymiotnikami léčhiya tu, w tym miejscu oraz héčhiya tam, w tamtym miejscu.

Héčhiya aŋpétu tókheča he? – Jaka tam jest pogoda?
Léčhiya aŋpétu tókheča he? – Jaka tu jest pogoda?

I odpowiedzi:

Léčhiya wá hiŋhé. – Tutaj pada śnieg.
Héčhiya líla pʼó. – Tam jest bardzo mgliście.

tókheča to oczywiście czasownik statyczny i odmienia się standardowo jak inne czasowniki:
Toníkča he? – co z tobą? co z tobą nie tak?
Tomákča so? – co ze mną nie tak? co się ze mną dzieje? (so – stosujemy do pytań retorycznych)
(Átayaš) tomákheča šni. – (Naprawdę) nic mi nie jest.

Konstrukcja Toháŋl/tóhaŋ… čháŋna…

Przejdźmy do bardziej rozbudowanych zdań z wykorzystaniem spójnika čháŋna, którego poznaliśmy w poprzedniej lekcji.

Osní čháŋna mačhúwita. – Kiedy jest zimno, jest mi zimno.

Zwróćcie uwagę na róźne czasowniki w jezyku Lakota wyrażająca odczucie zimna. Osní dotyczy pogody, lub określenia stanu przedmiotów martwych, natomiast čhuwíta jest czasownikiem statycznym dotyczy rzeczowników ożywionych, czyli np ludzi i zwierząt i znaczy odczuwać zimno. Czyli jeśli chcemy się spytać, czy komuś jest zimno, to powiemy: Ničhúwita he? – Czy jest tobie zimno?; hiyá, mačhúwita šni. – nie, nie jest mi zimno.

Maǧážu čháŋna kahómni núŋpa akáŋmaŋke šni. – Kiedy pada deszcz, nie jeżdżę na rowerze.

Często w zdaniach ze spójnikiem čháŋna występują również tóhaŋ lub toháŋl. W języku potocznym są jednak pomijane.

Struktura jest następująca Toháŋl/tóhaŋ… čháŋna… – Wtedy kiedy…

Toháŋl… čháŋna … używamy w zdaniach, kiedy wykonywana czynność nie jest faktem, lub czynność będzie wykonywana w przyszłości.

Tóhaŋ… čháŋna …, natomiast używamy w zdaniach, kiedy wykonywana czynność zdarzyła się już w przeszłości.

Czasy gramatyczne – aspekty czynności

Muszę jeszcze w tym miejscu bardzo krótko omówić koncepcję czasów gramatycznych. W języku Lakota form czasów (czyli czasu przeszłego, teraźniejszego, przyszłego) jako takich nie ma.

Maǧážu – znaczy zarówno pada deszcz, jak i padał deszcz.

Czas przeszły i teraźniejszy uzyskujemy dodając do zdania przymiotniki lub okoliczniki czasu, np:

Waŋná maǧážu. – Teraz pada deszcz.
Aŋpétu kiŋ lé maǧážu. – Dzisiaj pada deszcz. lub Dzisiaj spadł deszcz. (w zależności od kontekstu)
Ȟtálehaŋ maǧážu. – Wczoraj spadł deszcz.

O ile w językach europejskich koncepcja czasów jest najważniejszą koncepcją gramatyczną, o tyle w jezyku Lakota zamiast czasów taką główna koncepcją są aspekty, na przykład: zdarzenie hipotetyczne, któremu nadałbym nazwę irrealis (i w dalszej części będę tak nazywał tę formę), zdarzenie faktyczne – czyli takie, które się już wydarzyło, będę nazwywał tę formę jako: realis.

Z aspektami irrealis i realis spotkaliśmy się już przy rodzajnikach nieokreślonych waŋ (realis) oraz waŋží (irrealis).

A zatem toháŋl to będzie nasz irrealis, natomiast tóhaŋ – realis. I przykłady:

Irrealis – toháŋl… čháŋna

Opisuje czynności, które się nie wydarzyły, ale mogą hipotetycznie się wydarzyć; czynności, które zazwyczaj się wydarzają ale nie są jeszcze faktem.

Toháŋl maǧážu čháŋna kahómni núŋpa akáŋmaŋke šni. – Kiedy pada deszcz, nie jeżdżę na rowerze.
Toháŋl ȟeyúŋka čháŋna šiná očhóza hiŋmíŋ. – Kiedy jest mróz, noszę gruby koc (na ramionach).
Toháŋl ȟeyúŋka čháŋna ógle šóka očhóza múŋ. – Kiedy jest mróz, noszę gruby sweter.

Zwróćcie uwagę na dwa różne czasowniki úŋ oraz íŋ. Oba znaczą nosić coś na sobie (ubranie), ale íŋ oznacza nosić coś na ramionach np. koc lub chustę. Czasownik íŋ odmienia się dosyć dziwnie: 1 os. poj. hiŋmíŋ; 2. os poj. hiŋníŋ; 1 os. mn. uŋk’iŋpi; ale to jest już archaiczna odmiana, współcześnie używa się już przyjaźniejszej odmiany: waíŋ, yaíŋ uŋk’íŋpi.

Toháŋl ičámna čháŋna thimáhel wówapi blawá. – Kiedy jest śnieżyca, czytam książkę w domu. lub …czytam książki.
Toháŋl mašté čháŋna amáštemič’iye. – Kiedy jest słonecznie, opalam się.
Toháŋl wá hiŋháŋ čháŋna čhaȟʼóthi uŋkáǧapi. – Kiedy pada śnieg, budujemy igloo.

Realis – tóhaŋ… čháŋna

Opisuje czynności, które się wydarzyły, są faktem.

Tóhaŋ maǧážu čháŋna kahómni núŋpa akáŋmaŋke šni. – Kiedy padał deszcz, nie jeździłem na rowerze.
Tóhaŋ ičámna akísni čháŋna oslóhaŋ uŋkíč’uŋpi. – Kiedy przestało śnieżyć, zjeżdżaliśmy na nartach.
Tóhaŋ osní šíča čháŋna čháǧa kiŋ ektá uŋškátapi. – Kiedy było bardzo mroźno bawiliśmy się na lodzie.

Słownictwo do przykładów

Pierwotnie czasownik opisywał czynność jazdy na koniu, ale dzisiaj z powodzeniem możemy zastosować do jazdy na rowerze, motocyklu etc.

íŋ jest dosyć ciekawym czasownikiem, ponieważ posiada jeszcze dość archaiczną odmianę.

híŋ – znaczy włosy, futro – być może na ramionach noszone były skóry zwierząt i dlatego ta archaiczna odmiana czasownika jest taka dziwna.

Mamy już kolejny czasownik aktywny (active verb) przechodni (transitive) przemycony do lekcji. Wcześniej w lekcji 12 zajmowaliśmy się również czasownikami aktywnymi ale nieprzechodnimi.

Czasowniki przechodnie jak już wspominałem w lekcji 12 wymagają dopełnienia. Takim dopełnieniem dla czasownika yawá jest książka wówapi. Na pytanie co robisz? nie można odpowiedzieć wówapi wabláwa, bo ten czasownik nie łączy się z dopełnieniem. Musimy odpowiedzieć albo wabláwa czytam (sobie), albo blawá czytam to, albo wówapi blawá czytam książkę.

wówapi blawá – czytam książkę
blawá – czytam to (dopełnienie ukryte w czasowniku)

To pierwszy taki czasownik z grupy (reflexive verbs), czyli taki, gdzie czynność skierowana jest na podmiot, który tę czynność wykonuje np: golę się, myję się i właśnie opalam się… Ponieżej odmiana:

To kolejny czasownik aktywny (active verb) przechodni (transitive). Ten czasownik ma bardzo dużo znaczeń; główne znaczenie to budować ale też pisać (wówapi – książkę, list), komponować (np. pieśń olówaŋ), modlić się (a właściwie to budować modlitwy wóčhekiye), wybrać kogoś na jakieś stanowisko.

škátA jest akurat przykładem czasownika, który jest zarówno nieprzechodni (intransitive) jak i przechodni (transitive), a zatem może występować bez dopełnienia albo z dopełnieniem np. bawić się zabawką.

Ale to jeszcze nie wszystko….
dalsza część w trakcie pisania

Słownictwo