[017] Lekcja siedemnasta - Emocje i uczucia

Dzisiaj będzie mało gramatyki a więcej słownictwa. A słownictwo tematyczne – emocje i uczucia.

Gdyby Facebook był w języku indian Lakota nie “lajkowalibyśmy” tylko “waštéwalajkowalibyśmy”. Bo zwrot “lubię to” w języku Lakota brzmi:

waštéwalake – lubię to

Miłość

Nie trzeba tutaj dodawać zaimka wskazującego to, bo dopełnienie już jest ukryte w czasowniku (patrz: lekcja 12 ). waštélakA znaczy lubić to/jego/ją.

Ale możemy dodać zaimek wskazujący w liczbie mnogiej:

lená waštéwalake – lubię te (rzeczy)
hená waštéwalake – lubię tamte (rzeczy)

Pamiętacie, że przy rzeczownikach ożywionych (które są dopełnieniem) trzeba dodać —wičha— Lekcja 15 .

lená waštéwičhawalake. – lubię tych/te (ludzi/zwierzęta).
hená waštéwičhawalake. – lubię tamtych/tamte (ludzi/zwierzęta).

Lená tuwépi waštéwičhawalake. – Lubię tych, którymi są.
Táku waŋ waštéwalake. – Jest czymś, co lubię.
Tuwé waŋ waštéwalake. – Jest kimś, kogo lubię.
Táku óta waštéwalake. – Dużo (rzeczy) lubię.
Táku iyúha waštéwalake. – Lubię wszystko (każdą rzecz).
Takúku waštéwalake. – Lubię różne (rzeczy). reduplikacja
Tuwéwe waštéwičhawalake. – Lubię różnych (ludzi). reduplikacja

Pytania

Táku waštéyalaka he? – Co lubisz?
Táku waŋží waštéyalaka he? – Czy ty coś lubisz?
Táku čha waštéyalaka he? – Co to jest, co lubisz? jeszcze nie wiem czy w ogóle coś lubisz.
Táku kiŋ waštéyalaka he? – Czy lubisz to coś?
Táku héči waštéyalaka he? – Co to w ogóle jest co lubisz?, Co to niby jest, co lubisz?
Táku ȟčiŋ waštéyalaka he? – Co dokładnie lubisz?

Tuwé waštéyalaka he? – Kogo lubisz?
Tuwé waŋží waštéyalaka he? – Czy ty kogoś (kogokolwiek) lubisz?
Tuwé čha waštéyalaka he? – Kto to jest, kogo lubisz?
Tuwé kiŋ waštéyalaka he? – Czy lubisz tego kim jest?
Táku héči waštéyalaka he? – Co to w ogóle jest co lubisz?, Co to niby jest, co lubisz?
Tuwé ȟčiŋ waštéyalaka he? – Kogo dokładnie lubisz?

Widzicie ile możliwości? A prawie wszystkie tematy gramatyczne pojawiały się już w poprzednich lekcjach.

Przeczenia

Waštéwalake šni. – Nie lubię tego/jego/ją
Tákuni waštéwalake šni. – Niczego nie lubię.
Tákuni óta waštéwalake šni. – Nic więcej nie lubię.
Tuwéni waštéwalake šni. – Nikogo nie lubię.

Skoro jesteśmy już przy pozytywnych uczuciach, poznajmy resztę słownictwa.

themáȟila – ona/on kocha/kochał/-a mnie.
themáyaȟila – ty kochasz mnie.
themáyaȟila he? – czy mnie kochasz?
thečhíȟila – kocham ciebie

I konjugacja theȟíla – kochać kogoś, adorować (transitive verb)

čhíŋ – (Trans.) chcieć, pragnąć (wačhíŋ, yačhíŋ uŋčhípi).
kúŋ – (Trans.) pragnąć, pożądać (wakúŋ, uŋkúŋpi).
čhaŋtíheyA – (Trans.) pragnąć coś żarliwie, pożądać, tęsknić za czymś/kimś (čhaŋtíhewaye, čhaŋtíheuŋyaŋpi).
kiksúyA – (Trans.) pamiętać o czymś/kimś, przypominać, tęsknić za kimś/czymś (wéksuye, yéksuye, uŋkíksuyapi).
asʼíŋ – (Trans.) pożądać kogoś, tęsknić za kimś, pragnąć kogoś sekretnie, marzyć o kimś/czymś sekretnie (awásʼiŋ, uŋkásʼiŋpi).
asčú – (Trans.) być pociągającym dla kogoś, zauroczyć kogoś, patrzeć na kogoś pożądliwie/lubieżnie; mieć na kogoś ochotę (awásču, uŋkásčupi).
štelá – (Trans.) uwielbiać coś/kogoś, podziwiać, dziwić się, być zaskoczonym (štewála, šteúŋlapi).
iyótaŋla – (Trans.) być życzliwym do kogoś, wysoko cenić kogoś/coś, stawiać kogoś na pierwszym miejscu, lubić lub kochać kogoś najbardziej, być czułym dla kogoś (iyótaŋwala, iyótaŋuŋlapi).
ímna – (Stative) mieć wystarczająco, być usatysfakcjonowanym, wypełnionym, przejedzonym (ímamna, íuŋmnapi).
íphi – (Stative) być pełnym, być usatysfakcjonowanym (jedzeniem, piciem lub inną aktywnością) (ímaphi, íniphi, íuŋphipi).
čhaŋtókpani – (Trans.) pragnąć bardzo coś/kogoś, tęsknić za kimś/czymś, nie móc się doczekać, niepokoić się, łaknąć czegoś/kogoś, mieć chętkę na coś/kogoś (čhaŋtówakpani, čhaŋtóuŋkpanipi); dziś już nieco archaiczne
iš’óš’o – (Stative) być spragnionym czegoś, żądnym, podekscytowanym czymś (imáš’oš’o, uŋkíš’oš’opi).
iš’óš’okA – (Stative) to samo co powyżej (imáš’oš’oke, uŋkíš’oš’okapi).
kičhí škáŋ – (Trans.) spotykać się z kimś, być z kimś, być zaangażowanym uczuciowo, mieć romans (kičhí waškáŋ).
kičhí naȟmá škáŋ – (Trans.) potajemnie się spotykać się z kimś (kičhí naȟmá waškáŋ).
yuhá škáŋ – (Trans.) mieć romans, być zaangażowanym uczuciowo (yuhá waškáŋ, yuhá uŋškáŋpi).

Wanáȟča waštéwalake. – Lubię kwiaty.
Aǧúyabskuyagmigma waštéwalake. – Lubię pączki.
Pšíŋ waštéwalake šni. – Nie lubię cebuli.
Iyéčhiŋkiŋyaŋke tȟéča kiŋ hé čhaŋtówakpani. – nie mogę sie doczekać nowego samochodu.
Čhaŋmháŋska ǧí waŋží čhaŋtówakpani. – Chce mi się czekolady.
Nitéhepi wašté kiŋ hé čhaŋtíhewaye. – Tak bym chciała tamtą ładną spódniczkę.
Wičháša oyás’iŋ čhaŋtíhemayapi. – Wszyscy mężczyźni mnie pragną.
Líla mawášte čha wičháša oyás’iŋ čhaŋtíhemayapi. – Jestem tak ładna, że wszyscy mężczyźni mnie pragną.
Óhiŋniyaŋ íičhíputȟaka awás’iŋ. – Zawsze marzyłem by cię pocałować.
Hé wíŋyaŋ kiŋ kičhí waškáŋ. – Mam romans z tą kobietą.

čhíksuye – Tęsknię za tobą. / Tęskniłem za tobą.
Líla čhíksuye. – Bardzo tęsknię za tobą. / Bardzo tęskniłem za tobą.
uŋníksuyape ló. – Tęsknimy za tobą. / Tęskniliśmy za tobą.

čhaŋté él yúzA – (Trans.) mieć kogoś w sercu, troszczyć się o kogoś, kochać (čhaŋte él blúze, čhaŋté él uŋyúzapi).
čhaŋtógnakA – (Trans.) miłować kogoś, troszczyć się o kogoś (čhaŋtówagnake, čhaŋtóuŋgnakapi)
čhaŋté khuwá – (Trans.) zalecać się, darzyć kogoś uczuciami (čhaŋté wakhúwa, čhaŋté uŋkhúwapi).
wačháŋtognakA – być wspaniałomyślnym, uczuciowym, litościwym (wačháŋtowognake, wačhaŋtouŋgnakapi)
čhaŋtéhahala – (Stative) być wrażliwym, czułym (čhaŋtémahahala, čhaŋtéuŋhahalapi)
ihákta – (Trans.) czuć się związanym z kimś/czymś, nie chcieć kogoś/coś opuścić (iháwakta, iháuŋktapi)
ȟópA – (Stative) być extremalnie atrakcyjnym, ślicznym, zabójczo przystojnym (maȟópe, uŋȟópapi)
čhaŋtékiyA – (Trans.) kochać kogoś, darzyć kogoś sympatią, być życzliwym dla kogoś (z uwagi na sympatię) (čhaŋtéwakiye, čhaŋtéuŋkiyapi) archaiczne
pȟóskil yúzA – (Trans.) przytulać kogoś, trzymać w rękach, założyć komuś ręce na szyję (blúze, uŋyúzapi)
íipútȟakA – (Possessive) całować kogoś w usta (íiwáputȟake, íuŋkíputȟakapi)

Hokšíla kiŋ šúŋkawakȟáŋ kiŋ čhaŋté él wičháyuze. – ten chłopiec kocha konie.
Igmú eyá óhiŋniyaŋ čhaŋtówičhagnake. – Zawsze traktowała z miłością koty.
Wíŋyaŋ kiŋ hé čhaŋté khuwá iyáya yo! – Zacznij zalecać się do tamtej kobiety.
Čhaŋté khuwá enákiye šni. – On nie przestaje się do niej zalecać.
Iháuŋktapi šni séče. – Wydaje się, że on nie chce z nami zostać.

I jeszcze kilka słówek związanych poniekąd z pozytywnymi uczuciami :)

čhežíŋ – (Stative) mieć erekcję; być podnieconym (čhemážiŋ, čheúŋžiŋpi)
šaŋžíŋ – (Stative) być podnieconą (seksualnie) (šaŋmážiŋ, žanúŋžiŋpi)
sluká – (Stative) być seksualnie podnieconym/-ą, napalonym/-ą (maslúka)
paslúka – masturbować się (wapásluka)
pasúta – (Trans.) podniecić kogoś (mężczyznę) tak by miał erekcję (wapásuta, uŋpásutapi)

Nienawiść

waȟtélašni – (Trans.) nienawidzić (waȟtéwalašni, waȟtéuŋlapišni)
aȟníyaŋ – (Trans.) być roztrzęsionym (z radości lub gniewu wobec kogoś), czuć ochotę uściskania kogoś (z radości) lub potrząsnięcia (z powodu gniewu) (trudne słowo do przetłumaczenia) (awáȟniyaŋ, uŋkáȟniyaŋpi)
khipážiŋ – (Trans.) być przeciwko komuś, nieustannie kogoś nie lubić, nie cierpieć, pałać złością do kogoś (wakhípažiŋ, uŋkhípažiŋpi)
hiŋyáŋsgla – (Trans.) nie skłaniać się ku czemuś/komuś, nie lubić, czuć wstręt, wzdrygać się przed czymś (hiŋyáŋswagla, hiŋyáŋsuŋglapi)
oyúsiŋkA – skrywać do kogoś urazę, być wrogim komuś, nienawidzić (oblúsiŋke, uŋkóyusiŋkapi).
alóslos hiŋglÁ – (Stative) czuć wstręt, obrzydzenie, mieć gęsią skórkę (np ze strachu lub zimna) (mahíŋgle)

Złość

Jak zobaczycie poniżej, mnóstwo czasowników pochodzi od słowa čhaŋté serce. W języku polskim też występuje taki czasownik np: rozsierdzić (czyli sprawiać by serce mocniej biło).

čhaŋzé – (Stative) złościć się, być wściekłym, wściec się (mačháŋze, ničháŋze, uŋčháŋzepi.
čhaŋzékA – (Stative) złościć się, być wściekłym, wściec się (mačháŋzeke/čhaŋmázeke, ničháŋzeke/čhaŋnízeke, uŋčháŋzekapi).
čhaŋzégzeg hiŋglÁ – (Stative) stracić nerwy (čhaŋzégzeg mahíŋgle).
yumátȟo – (Trans.) zdenerwować kogoś, wściec kogoś, wkurzyć (blumátȟo, uŋyúmatȟopi)
hiŋské uyÁ – wkurzyć się, oszaleć, zezłościć; (pokazać zęby) (hiŋské umáye) idiom
čhaŋníyaŋ – (Stative) zezłościć się, stracić nerwy, być porywczym (zwykle w odniesieniu do mężczyzn, którzy wściekają się na swoje żony) (čhaŋmániyaŋ, čhaŋúŋniyaŋpi).
yugnáškiŋyaŋ – (Trans.) zdenerwować kogoś, niepokoić, wnerwiać, doprowadzać do szału, wściekłości (blugnáškiŋyaŋ, uŋyúgnaškiŋyaŋpi).
čhaŋté yuškáŋškaŋ – (Trans.) zdenerwować kogoś (bluškáŋškaŋ, uŋyúškaŋškaŋpi)
yuškáŋškaŋ – (Trans.) potrząsnąć kimś/czymś, wzburzyć kogoś, zezłościć (bluškáŋškaŋ, uŋyúškaŋškaŋpi).

Można dodać przysłówki aby dodatkowo zintensyfikować czasowniki:

• áta(ya) – na prawdę, całkiem
• líla – bardzo
• ȟčA – bardzo
• líla ȟčA – bardzo bardzo
• hiŋglÁ – nagle
• héčhena – od razu, natychmiast

líla čhaŋzé – jest bardzo rozzłoszczony
čhaŋzé ȟčA – jest na prawdę rozzłoszczony to już nie przelewki
líla čhaŋzé ȟčA – jest na prawdę bardzo wściekły jakbyśmy to powiedzieli: jest mega wściekły

Hí šni čha(ŋkhé) mačháŋze. – Zezłościłem się dlatego, że nie przyszłaś.; Nie przyszłaś więc się rozzłościłem.
Čhaŋzéka í. – Przyszedł tam wściekły.
Čhaŋzégzeg mahíŋgliŋ na míla uŋ wakté. – Straciłem nerwy i zabiłem go nożem.
Čhaŋníniyaŋ kta oyákihi šni. – Nie możesz się wkurzać.
Toháŋl žaŋžáŋ waŋží yuǧáŋ okíhi šni čháŋna šna čhaŋzé. – Złościł się ilekroć nie mógł otworzyć butelki.
Oȟʼáŋ tȟókeča čha uŋyúgnaškiŋyaŋpi. – Dziwnie się zachowywał co wyprowadziło nas z równowagi. / Był denerwujący, co wyprowadziło nas z równowagi.
Wičháša waŋ páŋ čha mayúmatȟo. – Zdenerwował mnie człowiek, który krzyczał.

Zdenerwowanie, zaniepokojenie

wačhíŋkȟo – (Intrans.) dąsać się, nie mieć humoru (wačhíŋwakȟo, wačhínuŋkȟopi)
naǧíhaha – (Stative) być nerwowym, denerwować się czymś (że coś się wydarzy), niespokojnym, martwić się (że coś się stanie), lękać się o coś (naǧímahaha, naǧíuŋhahapi)
witkótkokA – (Stative) być szalonym, nieobliczalnym, nierozsądnym (wimátkotkoke, wiúŋtkotkokapi)
witkó – (Stative) być szalonym, nieobliczalnym, niedorzecznym; zachowywać się nieobliczalnie, irracjonalnie; być nieznośnym (o dziecku) (wimátko, winítko, wiúŋtkopi)
naǧíyeyA – (Trans.) kłopotać kogoś, denerwować, niepokoić (naǧíyewaye, naǧíyeuŋyaŋpi)
wačhíŋgnuni – (Stative) być zakłopotanym, skołowanym, stracić rozum, być nieobecnym myślami, stracić jasność myśli, być oszołomionym (wačhíŋmagnuni, wačhínuŋgnunipi)

Tȟéhaŋ mas’áwakipȟe šni čha naǧíhaha séče ló. – dawno do niej nie dzwoniłem więc prawdopodobnie się martwi.
Tȟéhaŋ mas’ámakipȟe šni čha naǧímahaha kštó. – Dawno do mnie nie dzwonił więc się martwię.
Tȟéhaŋ mas’áuŋkipȟapi šni čha naǧíuŋhahapi kštó. – Dawno do nas nie dzwonił/dzwonili więc martwimy się.
Líla witkó yeló. Wíškate waŋžíni opȟéwatȟuŋ kte šni. – Jesteś bardzo nieznośny. Nie kupię ci zabawki
Iyéčhiŋkiŋyaŋke kiŋ čhič’ú kte šni čha witkótkoke. – Nie dam ci samochodu, bo jesteś szalony.

Szczęście, radość

iyúškiŋ – (Trans./Intrans.) cieszyć się (z czyjejś obecności); być szczęśliwym, radować się (iblúškiŋ, ilúškiŋ, uŋkíyuškiŋpi)
wíyuškiŋ – być szczęśliwym, być wesołym (wíbluškiŋ, wíuŋyuškiŋpi)
iyókiphi – (Stative) cieszyć się z czegoś/kogoś, zadowalać się czymś/kimś (iyómakiphi, iyóničiphi/iyónikiphi, iyóuŋkiphipi)
čhaŋtéwašte – (Stative) cieszyć się, być szczęśliwym, radosnym, wesołym, pogodnym (čhaŋtémawašte, čhaŋtéuŋwaštepi)
čhaŋté yuwášte – (Trans.) uradować kogoś, uszczęśliwić, rozweselić (bluwášte, uŋyúwaštepi).
wíhaha – (Stative) być wesołym, pogodnym, radosnym (wímahaha, wíuŋhahapi).
iȟá – (Intrans.) uśmiechać się, śmiać się (iwáȟa, uŋkíȟapi).
iȟáȟa – (Trans.) śmiać się z czegoś/kogoś, ośmieszać, wyśmiewać (iwáȟaȟa, uŋkíȟaȟapi)
iȟát’A – (Trans./Intrans.) śmiać się (głośno), pękać ze śmiechu, głośno się śmiać; śmiać się z kogoś/czegoś, ośmieszać (iwáȟat’e, uŋkíȟat’api).
imáǧaǧa – (Stative) być rozbawionym przez kogoś/coś (imámaǧaǧa, inímaǧaǧa, uŋkímaǧaǧapi)
otȟáŋtȟuŋkA – (Stative) być wylewnym, obfitym; niespodziewanie dobrze spędzić czas, cieszyć się wylewnie (omátȟaŋtȟuŋke, uŋkótȟaŋtȟuŋkapi)
okhílitatȟuŋ – (Intrans.) mieć duży entuzjazm, być bardzo podekscytowanym (okhílitawatȟuŋ, okhílitauŋtȟuŋpi)
ítaŋ – (Stative) |być dumnym (ímataŋ, uŋkítaŋpi)

Líla ȟčiŋ ičhíyuškiŋ. – Bardzo cieszę się że ciebie widzę (z twojego powodu).
Hí kiŋ iblúškiŋ. – Cieszę się, że przyszedł/przyszła.
Táku iyóničiphi he? – Co ciebie cieszy?
Igmúla waŋ čikčík’ala kiŋ hé iyómakiphi. – Tamten malutki kotek sprawia mi radość.
Mačháŋzeke!… Kȟáŋmat’e!… Ȟ’úŋmat’e!… na átayaš okhílitawatȟuŋ šni! – Jestem wściekły… rozczarowany… wyczerpany! i w ogóle nie mam nastroju/entuzjazmu!

Smutek

iyókšičA – (Stative) być smutnym, nieszczęśliwym (iyómakšiče, iyónikšiče, iyóuŋkšičapi).
čhaŋtéšičA – (Stative) być smutnym, przygnębionym (čhaŋtémašiče, čhaŋtéuŋšičapi).
čhaŋté yašíčA – (Trans.) zasmucić kogoś (mówiąc coś), przygnębiać, rozczarować (blašíče, uŋyášičapi).
čhaŋté yušíčA – (Trans.) zasmucić kogoś, rozczarować (blušíče, uŋyúičapi).
šuŋgnúni s’e yaŋkÁ – być cichym i smutnym, siedzieć cicho i w smutku (maŋké).
kȟáŋt’A – (Stative) być sfrustrowanym, rozczarowanym (kȟáŋmat’e, kȟáŋuŋt’api).
ištéčA – (Stative) być zawstydzonym, zażenowanym, zakłopotanym (imášteče, uŋkíštečapi).
čhaŋté oyázaŋyA – (Trans.) ranić czyjeś uczucia (oyázaŋwaye, oyázaŋuŋyaŋpi).
čhéyA – (Intrans.) płakać (wačhéye, uŋčhéyapi).
wašígla – opłakiwać kogoś (wašíwagla, wašíuŋglapi).

– Tákuwe čhéya he? – Dlaczego ona płacze?
– Tákuwe čhéya héči slolwáye šni. Uŋgnáš imúŋǧiŋ kte. – Nie wiem tego, dlaczego ona płacze? Może zapytam ją o to.
– Tákuwe yačhéya he? – Dlaczego płaczesz?
– Čhaŋté oyázaŋmayiŋ na čhaŋtémahahala čha wačhéye. – On zranił moje uczucia i jestem wrażliwa, dlatego płaczę.
– Iyókšiča šni yo. Tókȟa šni yo. – Nie smuć się. Nie martw się.

Waháŋpi kiŋ oyúl wašté šni čha kȟáŋmat’e. – Jestem rozczarowany bo zupa nie była smaczna.
Tákuni ištéče šni. – Niczego się nie wstydzi.

Tuwéni waštémalake šni čha iyómakšiče. – Nikt mnie nie lubi dlatego jest mi smutno.

Strach

yuš’íŋyeyA – zaskoczyć kogoś, przestraszyć, przerazić, zszokować (yuš’íŋyewaye, yuš’íŋyeuŋyaŋpi)
yuš’íŋyayA – (Stative) przestraszyć się, być przestraszonym, zszokowanym, zdziwionym, zaskoczonym (mayúš’iŋyaye, uŋyúš’iŋyaŋpi)
kȟokípȟA – bać się czegoś/kogoś, czuć strach (kȟowákipȟe, kȟoúŋkipȟapi)
ikȟópȟA – (Trans.) być przerażonym czymś/kimś, być ostrożnym, bojaźliwym, rozważnym (ikȟówapȟe, ikȟóuŋpȟapi)
iníhaŋ – (Stative) być czymś/kimś przestraszonym, bać się, być podekscytowanym, zdenerwowanym, martwić się czymś/kimś, oczekiwać czegoś złego (jak przed egzaminem) (imánihaŋ, inínihaŋ, uŋkínihaŋpi)
iȟníyaŋyaŋ – (Stative) być przygnębionym czymś, podekscytowanym, zmartwionym, trząść się z emocji (imáȟniyaŋyaŋ, uŋkíȟniyaŋyaŋpi)
nihíŋčiyA – bać się o coś/kogoś, martwić się o kogoś, bać się czegoś (np. lotu samolotem) (nihíŋmičiye, nihíŋničiye, nihínuŋkičiyapi)
iwátokhiya – (Stative) być zatroskanym czymś, martwić się czymś (np deadlinem, lub członkiem rodziny, który nie wraca na czas) (iwámatokhiya, iwáuŋtokhiyapi)
čhaŋčháŋ – (Stative) drżeć, trząść się (ze strachu lub zimna); wzdrygać się (mačháŋčhaŋ, uŋčháŋčhaŋpi)
ȟniyáŋ – (Stative) drżeć, trząść się (ze strachu lub z głodu) (maȟníyaŋ, uŋȟníyaŋpi)
ȟniyáŋyaŋ – (Stative) drżeć, dygotać, trząść się ze strachu (maȟníyaŋyaŋ, uŋȟníyaŋyaŋpi)
čhaŋtíyapȟa – (Stative) być nad wyraz podekscytowanym, zmartwionym, pobudzonym (ze strachu lub emocji); zwrot: “serce mi tak wali” (čhaŋtíyamapȟa, čhaŋtíyauŋpȟapi)
wíštečA – (Stative) być wstydliwym, nieśmiałym, skromnym, prostym, niewinnym, powściągliwym, bojaźliwym (wímašteče, wíuŋštečapi)
wačhét’uŋgla – wątpić, być sceptycznym, wahać się (wačhét’uŋwagla, wačhét’uŋuŋglapi)

Yuš’íŋyemayaye tkȟá. – Prawie mnie przestraszyłeś.
Híŋhaŋni kiŋ wóiyutȟe kiŋ luhá kte. Éyaš inínihaŋ šni yo. Tókša wóiyutȟe kiŋ táŋyaŋ ečhánuŋ kte. – Jutro masz test. Ale nie martw się. Na pewno dobrze napiszesz ten test. (dosł. Na pewno ten test dobrze zrobisz.)
Líla lowáčhiŋ čháŋna šna maȟníyaŋ. – Zawsze kiedy jestem bardzo głodny, trzęsę się.
Nihíŋničiye šni yo, hé ečháni iyátakuni kte šni. – Nie martw się, to wkrótce przeminie/zniknie.

Zachowanie

čhaŋté yukȟáŋ – (Stative) mieć serce, być pogodnym, łagodnym, miłosiernym, dobrotliwym (mayúkȟe, uŋyúkȟaŋpi)
očhíŋwašte – (Stative) być łagodnie usposobionym, dobrotliwym, dobrze wychowanym|, porządnym (očhíŋmawašte, očhíŋuŋwáštepi)
očhíŋšičA – (Stative) być źle wychowanym; irytującym, wojowniczym, zrzędliwym (očhíŋmašiče, očhínuŋšičapi)
oȟ’áŋwašte – (Stative) być miłym, dobrze wychowanym, grzecznym, o otwartym sercu, przyjaznym (oȟ’áŋmawašte, oȟ’áŋuŋwaštepi)
oȟ’áŋšičA – (Stative) zachowywać się źle, nieodpowiednio, być źle wychowanym, bez serca (oȟ’áŋmašiče, oȟ’áŋuŋšičapi)
oȟ’áŋ wičhášašni – (Stative) być złośliwym, niegodziwym, szelmowskim, podstępnym, pokrętnym; mieć złe intencje (wimáčhašašni, wiúŋčhašapišni)
hiŋyáŋzA – być srogim, nieugiętym, złośliwym, bez serca, nieludzkim, okrutnym (mahíŋyaŋze, uŋhíŋyaŋzapi)
ksízečA – (Stative) być gderliwym, zrzędliwym, dręczącym; surowym, okrutnym, srogim, zadziornym, agresywnym, nieczułym, brutalnym (maksízeče, uŋksízečapi)
ok’ó káǧA – (Intrans.) powodować podekscytowanie lub zamieszanie, panikę, szum (wakáǧe, uŋkáǧapi)
nabláyA – (Stative) być zrelaksowanym (po wysiłku lub napięciu), uspokojonym (po zmartwieniu) (namáblaye, naúŋblayapi)
nawízi – (intrans.) być zazdrosnym, zazdrościć (nawáwizi, naúŋwizipi)
iš’óš’o – (Stative) być chętnym do czegoś, nie móc się doczekać (imáš’oš’o, uŋkíš’oš’opi)
blihéča – (Stative) być aktywnym, ruchliwym, pełnym energii, zwinnym, mieć ambicje (mablíheča, uŋblíhečapi)
itȟúŋpȟA – (Trans.) podziwiać kogoś/coś, być zaskoczonym (itȟúŋwapȟe, itȟúŋuŋpȟapi)
naǧíksapA – (Stative) umieć przewidywać, przepowiadać; mieć 6 zmysł, być otwartym na sprawy duchowe (naǧímaksape, naǧíuŋkspapi)
išíčawačhiŋ – (Trans.) być chciwym na coś, zaborczym, samolubnym, pragnąć więcej, brać wszystko ile tylko można (išíčawačhaŋmi, išíčawauŋčhiŋpi)
lol’íšičA – (Stative) być chciwym na jedzenie (lol’ímašiče, lol’úŋkišičapi)
úŋšila – (Trans.) mieć dla kogoś litość, współczuć, odczuwać żal nad kimś, być dla kogoś miłym (úŋšiwala, úŋšiuŋlapi)
iglúšnašna – być zakłopotanym, nie wiedzieć co robić, nie znać następnego kroku (miglúšnašna, uŋkíglušnašnapi)
íȟči – (Stative) zaniemówić, skonsternowany, zdumiony, zdziwiony (ímaȟči, íuŋȟčipi)
sutákA – (Stative) być bezdusznym, skąpy, twardym, surowym, okrutnym (masútake, uŋsútakapi)
wačhíŋtȟuŋ šni – nie mieć sensu, nie myśleć sensownie, być głupim, być idiotą (wačhíŋwatȟuŋ šni, wačhínuŋtȟuŋpi šni)
očhéye wáŋkȟala – (Stative) łatwo wpadać w płacz; być sentymentalnym (mawáŋkȟala)
bléze šni – (Stative) być szalonym, irracjonalnym, nierozsądnym, zwariować, nie być sobą (mabléze šni, uŋblézapi šni)
waóhola – respektować, mieć szacunek dla innych, być uprzejmym (waóhowala, waóhouŋlapi)
waóhala šni – nie respektować, nie mieć szacunku dla innnych, być nieuprzejmym
waánaǧoptaŋ šni – być nieposłusznym, lekkomyślnym, niedbałym (waánawaǧoptaŋ, waánauŋǧoptaŋpi)
gnáyaŋ – (Trans.) oszukiwać kogoś, ogłupiać, złamać przysięgę, perswadować, zmylić kogoś (wagnáye, uŋgnáyaŋpi)

Jest też mnóstwo czasowników złożonych, w których częścią składową jest rzeczownik tȟawáčhiŋ, który znaczy umysł, rozum, myśl, rozumienie, uczucia, wola.

tȟawáčhiŋ hahála – (Stative) być kapryśnym (maháhala, uŋháhalapi)
tȟawáčhiŋ hiŋyáŋzA – (Stative) być okrutnym, mieć twarde serce, być bez serca (mahíŋyaŋze)
tȟawáčhiŋ húŋkešni – (Stative) być bez charakteru (mahúŋkešni)
tȟawáčhiŋ wašákala – (Stative) mieć słaby charakter, być błupił, naiwnym (mawášakala)
tȟawáčhiŋ wáŋkȟala – (Stative) być naiwnym, dać się łatwo zwodzić (mawáŋkȟala)
tȟawáčhiŋ pȟaŋpȟáŋla – (Stative) być bardzo wrażliwym, mieć miękki charakter (mapȟáŋpȟáŋla)
tȟawáčhiŋ kič’úŋ – mieć charakter, być zdeterminowanym, rezolutnym, zawziętym, upartym (wéč’uŋ)
tȟawáčhiŋ sutá – (Stative) być rezolutnym, nie dać się łatwo wmanewrować, być zawziętym, obstającym przy swojej decyzji (masúta)
tȟawáčhiŋ oȟ’áŋkȟo – (Stative) być impulsywnym, gwałtownym (omáȟ’aŋkȟo/owáȟ’aŋkȟo)
tȟawáčhiŋ šíčA – (Stative) być egoistycznym, złośliwym, zachłannym (mašíče)
tȟawáčhiŋ waníčA – (Stative) być ekscentrycznym, dziwnym w zachowaniu, bezmyślnym, nieobecnym myślami (mawániče)
tȟawáčhiŋ t’at’á – (Stative) być zapominalskim, zniedołężniałym, umysłowo niesprawnym; głupim (mat’át’a)

Zastrzegam sobie prawo do dodawania czasowników do powyższych list oraz przykładowych zdań. :)