[019] - Lekcja dziewiętnasta - mieć czy nie mieć

Ala ma kota.
Ala igmú waŋ yuhá.

A kot ma Alę.
Na yuŋkȟáŋ igmú kiŋ Ala yukȟé.

Dzisiaj podstawy ale wcale nie łatwe.

Igmú kiŋ hú tóbtopa. Ten kot ma cztery nogi/łapki.
Igmú kiŋ siŋté yukȟé. Kot ma ogon.
Ala šúŋka níče. Ala nie ma psa.
Ala igmú kiŋ gluhá. Ala ma swojego kota.
Igmú kiŋ wakšíča waŋ yuhá. Kot ma miskę.
Wakšíča kiŋ asáŋpi čhóla. Miska nie ma mleka.

W powyższych zdaniach pojawia się czasownik “mieć” w wielu różnych wersjach, konstrukcjach zdaniowych, kontekstach. Jak widać język lakota ma mnóstwo możliwości by wyrazić fakt “posiadania” czegoś. Kiedy używać którego czasownika – o tym w dzisiejszej lekcji.

Zacznijmy od podstawowego czasownika, którego powinniśmy już znać.

yuhá – mieć

uŋyúhapi w mowie potocznej skracane jest do úŋhapi; a uŋyúha do úŋha

Wówapi waŋ bluhá. mam książkę.
Šúŋkawakȟáŋ lúzahe kiŋ yuhá. – On ma szybkiego konia.
Šúŋkawakȟáŋ šákpe wičháyuha. – On ma sześć koni. Dlaczego wičhá? więcej w tej lekcji
Táku wašté bluhá kiŋ iyúha čhič’ú. – Wszystko co miałem najpiękniejsze dałem tobie.
Šiná wašté bluhá kiŋ wáglutapi akáŋl yubláye. – Miałem ładny koc, którego rozłorzyłem na stole.

Czasownik yuhá jest czasownikiem przechodnim czyli wymaga dopełnienia, w odróżnieniu od czasowników stanu, które określają stan podmiotu. Yuhá używamy przy rzeczownikach zbywalnych, które trzymamy np. w ręku lub są/stały się nasze w tej chwili lub w dłuższym okresie czasu. Bez znaczenia czy dopełnieniem są przedmioty, rzeczy martwe jak ( wówapi ) jak i ożywione ( šúŋkawakȟáŋ ). Wyjątek stanowią członkowie rodziny, części oraz płyny ustrojowe – o tym poniżej. Wspominam o tym dlatego, że w wielu językach takie rozróżnienie na rzeczowniki ożywione i nieożywione jest stosowane i wówczas istnieją dwa czasowniki mieć (np w języku gruzińskim ქონება (მე მაქვს, …) – mieć (co?); ყოლა (მე მყავს,…) – mieć (kogo?)).

W zdaniach opisujących relacje rodzinne np: mam brata, córkę, syna, mamę, tatę oraz części i płyny ustrojowe (mam ręce, włosy, oczy) używamy innego czasownika. Przedmioty takie jak “książka”, “nóż”, “torba” można w każdej chwili odłożyć lub się ich pozbyć. Wówczas nie będziemy ich mieli. Członków rodziny ma się już na zawsze, tak jak ręce, włosy czy oczy. Mówiąc na zawsze mam na myśli to, że nie można się tego pozbyć w każdej chwili. One należą do nas mimo, że nie trzymamy ich w ręku lub są daleko. Są niezbywalne. W takich wypadkach język lakota używa czasownika yukȟáŋ, którego używamy wobec członków rodziny, części ciała czy potrzeb życiowych.

Czasownik yukȟáŋ jest już czasownikiem stanu i nie potrzebuje dopełnienia. To co w jęz. polskim jest dopełnieniem (mam brata – “brat” jest dopełnieniem) – w języku lakota jest podmiotem i zdanie dosłownie wygląda tak: brat jest mi. I rzeczywiście yukȟáŋ znaczy też egzystować, istnieć (dla kogoś), być dostępnym.

yukȟáŋ – mieć coś/kogoś; istnieć dla kogoś

Wičhíŋčala/hokšíčala waŋ yukȟé ló.* – ona ma dziewczynkę/chłopca. Dosłownie to zdanie znaczy (jej) dziewczynka/chłopiec istnieją.
Ináwaye kiŋ yukȟé. – mam mamę. (dosł. moja mama istnieje.)
Ináwičhawaye yukȟáŋpi. – mam mamy. (dosł. moje mamy istnieją.)

Zauważcie, że w dwóch ostatnich zdaniach nie powiemy ináwaye waŋ mayúkȟe, ponieważ “ináwaye” oznacza “moja mama” i zdanie dosłownie przetłumaczymy moja mama istnieje – nie potrzebujemy dodawać tutaj “dla mnie” lub coś podobnego.

^* Wičhíŋčala/hokšíčala waŋ mayúkȟe ló. – rzeczywiście znaczy mam dziewczynkę/chłopca (lub córkę/syna); ale lepiej gramatycznie i to jest też częstsza konstrukcja powiedzieć: mičhíŋča hokšíla waŋžíla Mam syna lub mičhúŋkši wičhíŋčala waŋžíla Mam córkę.

A co jeśli zamiast yukȟáŋ użyjemy yuhá?

Hokšíčala waŋ yuhá yeló. Ona urodziła chłopca/dziecko.
Hokšíčala waŋ yukȟé ló. Ona ma chłopca/dziecko.
Pȟehíŋ eyá bluhá yeló. Mam włosy (w sensie “w ręku”; musiałem sobie lub komuś wyrwać i mam)

yuhá znaczy właśnie bardziej trzymać coś w ręku, mieć przy sobie. Widać to bardziej w zdaniu poniżej:

Čhiyúha k’éyaš nitké. – niosę cię (na rękach) chociaż jesteś ciężka.

A jeśli napiszemy tak:

Igmú waŋ Ala yuhá. Kot ma Alę.
Na yuŋkȟáŋ Ala igmú kiŋ yukȟé. A kot ma Alę.

To dla Indianina Lakota jest to śmieszne. Brzmi jak polskie: To nie Ala jest właścicielem kota, tylko kot jest właścicielem Ali. :)

W zdaniu hokšíčala waŋ yuhá yeló, yuhá znaczy bardziej ona urodziła dziecko a nie ma dziecko. Podobne znaczenie jest w polskim zdaniu: “ona miała trzech chłopców” w sensie “urodziła/wychowała trzech chłopców”. Jeśli chcemy dosłownie przetłumaczyć “ona ma chłopca/dziewczynkę.”, musimy użyć czasownika yukȟáŋ.

Konstrukcja zdania

Hokšíčala waŋ mayúkȟe. znaczy dosł. chłopczyk istnieje dla mnie; ale na język polski tłumaczymy Ja mam chłopczyka.

Relacje rodzinne

Zajmijmy się relacjami rodzinnymi (więcej o rodzinie w lekcji trzynastej ):

Haŋkáši yukȟé. – Mam kuzynkę. (dosł. moja kuzynka istnieje)
Mičhíŋča yukȟé. Mam dziecko.
Ničhíŋča yukȟé. Ty masz dziecko.
Čhiŋčá yukȟé ló. On/ona ma dziecko.
Mitȟáŋkši waŋ yukȟé. Mam młodszą siostrę. albo:
Tȟaŋkší waŋ mayúkȟe. Mam młodszą siostrę.
Mitȟúŋžaŋ eyá yukȟáŋpi. Mam siostrzenice. (l. mnoga)
Čhiŋčá uŋyúkȟaŋpi. My mamy dziecko.
Akȟé čhiŋčá mayúkȟiŋ kte ȟčiŋ. Naprawdę chcę mieć drugie dziecko.

To ostanie zdanie możemy też wyrazić inaczej:
Uŋkíčhiŋčapi yukȟé. lub
Uŋkíčhiŋča yukȟáŋpi. – jak widać wszystko jedno gdzie dodamy przyrostki i końcówki uŋ- i pi; możemy je dodać do čhiŋčá albo do yukȟáŋ albo i tu i tu :)

wakȟáŋheža – wyjątek

Wakȟáŋheža dziecko nie jest zaliczane do terminów określającego pokrewieństwo, dlatego może być używane z yuhá. Jest to wpływ z języka angielskiego. Zwykle tylko čhiŋčá powinno być używane opisywania relacji czyjegoś dziecka, pod wpływem angielskiego jednak to się zmienia. Można powiedzieć:

Wakȟáŋheža waŋ bluhá. – Mam dziecko. lub:
Wakȟáŋheža waŋ mayúkȟe. – Mam dziecko.
Wakȟáŋheža núŋpapi. – Mam dwoje dzieci. old fashioned: mičhíŋča núŋpapi

Płyny ustrojowe i części ciała

Yukȟáŋ używamy też w stosunku do części ciała i płynów ustrojowych.

Pȟehíŋ niyúkȟe ló. Masz włosy. (dosł. włosy istnieją tobie)
Igmú kiŋ siŋté yukȟáŋpi. Koty mają ogony.
Núŋǧe mayúkȟe. Mam uszy. (co może znaczyć: “no przecież słyszę” albo “Nie jestem głuchy!”)
Wé šá mayúkȟe. Mam czerwoną krew.

Liczebniki

Jeśli używamy liczebników, nie potrzebujemy yukȟáŋ:

Čhiyé núŋpapi. Mam dwóch (starszych) braci.
Misúŋka yámnipi. Mam trzy (młodsze) siostry.
Mičhíŋkši waŋžíla. Mam tylko jednego syna.
Šúŋkawakȟáŋ kiŋ ištá núŋmnuŋpapi. Konie mają po dwoje oczu.

czasowniki stanu (stative verbs)

Nie musimy również używać yukȟáŋ, jeśli części ciała są określane innym czasownikiem stanu lub liczebnikiem.

Pȟehíŋ niháŋskaska yeló. Masz długie włosy. (dosł. włosy są długie tobie)
Napé nisnísni. Masz zimne ręce.
Napé numnúŋpapi. Masz dwie ręce. ale też
Napé núŋpa niyúkȟe. Masz dwie ręce. taki wyjątek :)
Núŋǧe mawáštešte. Mam dobre uszy (dobrze słyszę).
Pȟasúhaŋska kiŋ pȟasú yukȟáŋpi. Bociany mają dzioby.
Pȟasúhaŋska kiŋ pȟasú šápi. Bociany mają czerwone dzioby. (Bocianom jest czerwony dziób)
Igmú kiŋ hú yukȟáŋpi. Koty mają łapki.
Igmú kiŋ hú tóbtopapi. Koty mają cztery łapki.
Hú háŋskaska. On/ona ma długie nogi.
Hú háŋskaskapi. Oni/one mają długie nogi.
Wičháša kiŋ hé pȟasú tȟókeča. Ten pan ma dziwny nos.

Ciekawostka

Zdarzają się też trochę dziwne konstrukcje zdaniowe z użyciem tak zwanego habitual marker :

Šúŋka čháŋna hú tópapi. dosłownie: Kiedy oni są psami mają cztery łapy. ale tłumaczy się po prostu: Psy mają cztery łapy.
Igmúȟota čháŋna híŋ ǧí gleškápi. Rysie mają brązową sierść w cętki. dosł: kiedy jest się rysiem, brązowa sierść jest w cętki.
Hoápe pȟéstola čháŋna hí pȟestóstolapi. Rekiny mają ostre zęby.

Jednak to są już dzisiaj przestarzałe konstrukcje. Nikt już ich nie stosuje dzisiaj.

gluhá – mieć coś swojego

Iyéčhiŋkiŋyaŋka waŋ waglúha. Mam swój samochód.
Igmú ȟóta kiŋ hé waglúha. Tamten szary kot jest mój. (dosł. Mam tamtego szarego kota, który jest mój.)

gluhá jest przedstawicielem czasowników z zaimkiem dzierżawczym “wbudowanym” w czasownik. Pewno w najbliższej lekcji zajmiemy się tym obszerniej.

Nie mieć

Tutaj mamy więcej możliwości.

yuhá šni / yukȟáŋ šni

Proste przeczenie, nie ma tu nic niezwykłego.

Kahómni núŋpa wašté waŋžíni bluhá šni yeló. Nie mam dobrego roweru.
Osúŋ háŋskaska etáŋni mayúkȟe šni. Nie mam długich warkoczy.
Íyohaŋzi uŋyúhapi šni čháŋna maǧážu. Kiedy nie mamy parasola pada deszcz. lub Jak tylko nie mamy parasola, pada deszcz.

waníča

Mičhíŋča waníče ló. Nie mam dzieci. dosł. Moje dzieci nie istnieją.
Mázaska maníče ló. Nie mam pieniędzy. _dosł: pieniądze nie istnieją/brakują mi.%
Thípi maníče ló. Nie mam domu.
Pȟehíŋ maníče. Nie mam włosów.
Haŋwí waníče. Nie ma księżyca.
– Wakȟáŋ Tȟáŋka waníče. powiedział Nitsche :) – Boga nie ma.
Núŋǧe mawániče. nie mieć uszu. w przenośni znaczy tyle co: nie słyszeć czegoś.
Héčhuŋ šni wičhúŋšipi tkȟá núŋǧe waníčapi. Prosiliśmy ich by nie robili tego ale nie posłuchali (dosł.: nie mieli uszu).

waníčA – nie istnieć, brakować, skończyć się, nie mieć czegoś (stative verb)

čhóla

Míla wašté mačhóla. Jestem bez dobrego noża. = Nie mam dobrego noża.
Šúŋka kiŋ lé čhažé čhóla. Ten pies nie ma imienia.
Čháŋ kiŋ lé waskúyeča čhóla. To drzewo nie ma owoców.
Wínyaŋ mačhóla čhaŋkhé wičhóni mitȟáwa kiŋ theȟíke ló. Nie mam kobiety, dlatego moje życie jest ciężkie.

čhóla jest czasownikiem stanu (stative verb) – być bez czegoś, brakować, nie mieć, być pozbawionym czegoś

Może też łączyć się z niektórymi rzeczownikami tworząc nowe czasowniki:

Thimáčhola. Jestem bezdomny. = Nie mam domu.
Hamáčhola. Jestem nagi. = nie mam ubrania.

Ale może być też przyimkiem postponowanym (czyli stojącym za rzeczownikiem, którego określa). Wówczas znaczy: bez, nie mając.

Mázaškaŋškaŋ čhóla waúŋ. Nie mam zegarka.
Wíŋyaŋ čhóla úŋ. On żyje bez kobiety. = nie mając kobiety
Aŋpétu yámni wóyute na mni-čhóla blé. Trzy dni szedłem bez jedzenia i wody. = …nie mając jedzenia…
Ištámaza čhóla úŋ čhaŋkhé waŋmáyaŋke šni séče ló. Był bez okularów, dlatego chyba mnie nie widział. = Nie miał okularów…

čhóla często łączy się z innym rzeczownikiem tworząc nowe formy przymiotnikowe:

thičhóla – bezdomny.
sičhóla – bosy; boso.
hačhóla – bez ubrania, nagi; nago
išíčhola – bezpłatny, bez zapłaty; bezpłatnie; za darmo
šuŋkčhóla – bez konia; bez koni
wípȟečhola – bez broni; bezbronny

Išíčhola aǧúyapi kiŋ lé iyáču oyákihi. Możesz wziąć ten chleb za darmo.
Išíčhola thimá ilála oyákihi šni. Nie możesz tam wejść bez płacenia.
Iglúžužu na hačhóla nuŋwé. Rozebrała się i pływała nago.
Hél háŋpa ayúštaŋ na sičhóla thimá hiyú nitȟó. Zostaw tam buty i wejdź szybciutko do środka boso.

Inne czasowniki

Mawéǧahe ló. Nie mam pieniędzy.
Pȟehíŋ natámašla. Nie mam włosów.
Čhaŋté wašté. Ona jest szczęśliwa/zadowolona. dosł.: Ona ma dobre serce.

Wiek

Polskie zdanie “mam … lat oraz ile masz lat w języku lakota wyrażane jest bez czasownika mieć:

Waníyetu wikčémna núŋpa sáŋm akénuŋpa. Mam 22 lata.
Waníyetu matópa. Mam 4 lata.
Waníyetu nitóna he? Ile masz lat?

Obszerniej w lekcji piątej .

Inne zwroty i idiomy

Wiele wyrażeń, które w języku polskim wymagają konstrukcji z czasownikiem “mieć” (mieć sen, mieć ochotę na…, mieć przechlapane, mieć rację, mieć na myśli), w języku lakota wyrażane są w większości przypadków przez odpowiednie czasowniki bez yuhá lub przy pomocy czasowników stanu (stative verbs) lub przymiotniki.

mieć sen

Polskie zdanie miałem sen w języku lakota będzie wyrażane przez czasownik iháŋbla śnić: Haŋhépi k’uŋ héhaŋ iwáhaŋble šni. Poprzedniej nocy nie śniłem. = …nie miałem snu.

mieć rację, nie mieć racji

Można w lakota wyrazić przez czasownik wičákȟA mówić prawdę, mieć rację oraz wičákȟA šni kłamać, nie mieć racji: wičáyakȟe. masz rację.

mieć na myśli

Można wyrazić przez czasownik awáčhiŋ myśleć o czymś, mieć intencje, mieć na myśli lub kȟá mieć na myśli:

Táku šíča awáčhiŋ kte šni. Nic złego nie ma na myśli.
Táku yakȟá he? Co masz na myśli?
Líla ločhíŋ čha hé wakȟé. Mam na myśli to, że on jest bardzo głodny.

mieć serce / nie mieć serca

Słowa čhaŋté, wašté oraz šíčA są bardzo słowotwórcze. W połączeniu z innymi wyrazami tworzą nowe czasowniki lub przymiotniki o nowym znaczeniu. Często polkie zwroty z czasownikiem “mieć” w języku lakota możemy wyrazić zatem odpowiednim czasownikiem lub przymiotnikiem.

čhaŋté yukȟÁŋ – mieć serce, być miłym
čhaŋté waníčA – nie mieć serca, być niemiłym, okrutnym
čhaŋté él yúzA – mieć kogoś/coś w sercu, troszczyć się o kogoś, szanować kogoś, kochać čhaŋté él blúze, … uŋyúzapi
oȟ’áŋšičA – zachowywać się źle, mieć złe maniery, być niegrzecznym oȟ’áŋmašiče, oȟ’áŋuŋšičapi
oȟ’áŋwašte – mieć miłą osobowość, być miłym, mieć miłe usposobienie

mieć imię

Oba czasowniki yuhá lub yukȟÁŋ są poprawne.

čhažé yuhá lub čhažé yukȟáŋ = mieć imię
ale także: čhažé gluhá – miec czyjeś imię lub mieć imię po kimś (np po swoim tacie lub po swojej mamie)
čhažé tȟáŋka – mieć wspaniałe imię; mieć reputację; być sławnym, być dobrze znanym
čhažé wašté – mieć dobre imię lub reputację

mieć życie… dobre/ciężkie

Z czasownikiem yuhá:

Wičhóni wašté bluhá. Miałem piękne życie.
Wičhóni šíča/theȟíla yuhá. Miał marne/ciężkie życie.

mieć ładny głos

Wičháša kiŋ hó wašté. – Ten człowiek ma ładny głos. dosł: głos tego człowieka jest ładny
Nihó wašté. Táku waŋží ahíyaya yo! Masz ładny głos. Zaśpiewaj coś!

mieć rodzinę

Najczęściej z yuhá ale…
thiwáhe yuhá. – to zdanie znaczy bardziej utrzymywać rodzinę niż mieć rodzinę.

Thiwáhe waŋ tȟáŋka bluhá. Mam dużą rodzinę.
Thiwáhe waŋ čik’ála bluhá. Mam małą rodzinę.
Thiwáhe mitȟáwa kiŋ tȟáŋka. Moja rodzina jest duża.

ale:

Thiwáhe kiŋ oówaŋyaŋg niwáštepi. Twoja rodzina jest ładna. = Masz ładną rodzinę zauważcie, że bez nitȟáwa i bez czasownika yuhá!

mieć szczeniaczki, kociaczki, prosiaczki…

Łączy się z yuhá:

Šúŋka waŋ bluhá. Mam psa.
Šúŋka kiŋ šuŋȟpála šakówiŋ wičháyuha. Pies ma siedem szczeniaczków.

Ponieważ poruszaliśmy w tej lekcji wiele różnych zagadnień, poniżej krótkie wyjaśnienie najważniejszych problemów.

Części ciała

W jezyku lakota trzeba pamiętać, że części ciała odnoszą się do 3 osoby liczby pojedyńczej. Czyli jeśli mówimy núŋǧe – to to znaczy właściwie jego/jej/tego ucho; natá – jego/jej/tego głowa itd. Nie potrzeba dodawać zaimka dzierżawczego tȟawá jej/jego. Zaimki dzierżawcze będą występowały w czasownikach jak w przykładach poniżej. Niekiedy spotyka się też rzeczownik z zaimkiem w tego typu konstrukcjach: mahí moja noga, misí/masí moja stopa, miíte moja twarz.

Hí kiŋ iyúha wašté. Wszystkie jej zęby są ładne/zdrowe.
Hí kiŋ iyúha mawášte. Wszystkie moje zęby są ładne/zdrowe.

Kiedy chcemy użyć rzeczownika zbiorowego (czyli bez odniesienia do właściciela) np w zdaniu: usłyszałem głos/głosy lub ręce trzeba myć – używamy prefiksu wičha-. Ale wičha- odnosi się do ludzkich części ciała czy związanych z człowiekiem jak np głos, śmiech lub abstrakcji np imię itd.

wičhánata – (pol) głowa (ludzka
wičhási – stopa (ludzka)
wičháčhaže – imię (ludzkie)
wičháho – głos (ludzki)

Hó naȟ’úŋpi (pol) (Oni) (u)słyszeli głos (jego/jej/tego).
Wičháho waŋ naȟ’úŋpi. (pol) (Oni) (u)słyszeli kogoś głos(y).
Táku waŋ naȟ’úŋpi. – (pol) (Oni) (u)słyszeli coś. = %(pol) (u)słyszeli (pewien/jakiś) głos.

Przydatne słownictwo:

Čhaŋkpé Ópi – Wounded Knee – miejsce masakry Indian Wielkich Równin.

Rodzajniki z częściami ciała

1. Części ciała nigdy nie łączą się z waŋ/waŋží. Zawsze występują z rodzajnikiem określonym kiŋ.
2. Jeśli rzeczownik występuje w liczbie mnogiej włosy, zęby, palce może być użyty rodzajnik waŋ/waŋží ale znaczy on jeden z jej/jego …

Pȟehíŋ waŋ sáŋ čha líla háŋska glužúŋ. Wyrwał jeden ze swoich siwych włosów, który był bardzo długi. _dosł.: Jeden ze swoich siwych włosów, który był bardzo długi wyrwał.

W języku polskim pewne ogólne prawdy możemy wyrazić w liczbie pojedyńczej jak i mnogiej.

Kruk ma czarne pióra.
Kruki mają czarne pióra.

Natomiast w języku lakota takie ogólne prawdy wyrażamy w liczbie mnogiej z rodzajnikiem określonym kiŋ.

Pȟaŋǧí kiŋ wíyaka sabsápapi. Kruki mają czarne pióra.
Pȟaŋǧí wíyaka kiŋ sabsápe. Pióra kruka(ów) są czarne.
Tȟaspáŋpȟa kiŋ zizí. Cytryny są żółte.
Tȟaspáŋpȟa zizí. Żółte cytryny.

Oháŋ, wašté. Philámayaye. Okej, dobrze. Dziękuję.